Michał Panaretos. Kronika trapezuncka – przekład, komentarz historyczny i filologiczny (Series Ceranea, tom 6) / Marcin Cyrulski

Szósty tom „Series Ceranea” zawiera tekst oryginalny i szeroko komentowane pierwsze polskie tłumaczenie Kroniki trapezunckiej Michała Panaretosa (1320/1330–1390). To niewielkich rozmiarów źródło mieści w sobie wiele bezcennych informacji na temat leżącego na wybrzeżach Morza Czarnego Cesarstwa Trapezunckiego, rządzonego przez Wielkich Komnenów. Państwo to powstało w dobie IV Krucjaty (1204) i istniało do roku 1461, kiedy zostało podbite przez Turków Osmańskich. Przez ponad dwa i pół wieku swej historii odgrywało istotną rolę kulturalną i religijną, a także w handlu czarnomorskim.

*

24 dnia miesiąca października, w środę, X indykcji, 6895 (1386) roku, zięć cesarza, emir Tatziatines wyprawił się z Limnii na drugiego cesarskiego zięcia, syna Chatzymyrisa z Chaldii, zwanego Sulamampekiem. Tatziatines wiódł ze sobą 12 tysięcy zbrojnych, a kiedy wtargnął do Chalibii, sam padł jako pierwszy, a jego ciało poćwiartowano. Z jego ludzi zginęło około trzech tysięcy, reszta zaś uciekła bez broni, porzucając 7 tysięcy koni i nieprzeliczone mnóstwo oręża.

Michał Panaretos, Kronika trapezuncka, fragm. 104

Przedmowa 11

I

Miasto, autor i dzieło. Trapezunt, Michał Panaretos i jego Kronika 15

1. Trapezunt w starożytności i epoce bizantyńskiej 15

1.1. W drodze do „źrenicy Azji”, czyli o krainie, w której leży miasto Trapezunt 15

2. Historia Trapezuntu – od mitu do pierwszych zapisków kronikarskich, geograficznych i hagiograficznych 19

2.1. Mit 19

2.2. Zapiski kronikarskie i geograficzne 20

2.3. Źródła hagiograficzne 29

3. Historia miasta w epoce bizantyńskiej 30

4. Nowe Cesarstwo – nowi Wielcy Komnenowie. Wprowadzenie do historii Cesarstwa Trapezunckiego od 1204 do 1461 roku 36

4.1. Powstanie nowego państwa nad brzegami Morza Czarnego 36

4.2. Skąd wywodził się ród Wielkich Komnenów? 39

4.3. Cesarstwo Trapezunckie pod panowaniem Wielkich Komnenów 42

5. Złota epoka miasta Trapezuntu pod rządami Wielkich Komnenów 54

6. Nauka i literatura w Cesarstwie Trapezunckim 57

II

Michał Panaretos i jego dzieło 63

1. Kronika trapezuncka Michała Panaretosa i jej znaczenie w badaniach nad historią Trapezuntu 63

1.1. Etap minor i maior w historii badań nad Cesarstwem Trapezunckim 63

2. Kim był Michał Panaretos i co napisał sam o sobie? 66

2.1. Inni o Michale Panaretosie 72

3. Między greckim językiem klasycznym a średniowieczną greką. O języku, słownictwie i stylu Kroniki trapezunckiej 75

3.1. Datowanie 77

3.2. Rzeczowniki, słownictwo grecko-bizantyńskie i neologizmy 78

3.3. Słownictwo łacińskie w piśmiennictwie bizantyńskim i w Kronice trapezunckiej 85

3.4. Słownictwo tureckiej, arabskiej lub perskiej proweniencji 88

3.5. Czasowniki 91

3.6. Styl kronikarza 94

4. Wydania Kroniki trapezunckiej Michała Panaretosa 94

Michał Panaretos, Kronika trapezuncka – tekst oryginalny i polski przekład 97/121

Władcy Cesarstwa Trapezuntu 165

Spis skrótów 169

Bibliografia 171

Indeks osób 179

Indeks nazw geograficznych i etnicznych 186

Summary 191