Historia jako narracja i doświadczenie w tekstach Jana Szczepańskiego, Józefa Pilcha i Jana Wantuły / Katarzyna Szkaradnik

Książka Katarzyny Szkaradnik stanowi rekonstrukcję „autoportretu rozproszonego” Jana Szczepańskiego, Józefa Pilcha i Jana Wantuły, na który składają się nie tylko portrety indywidualne, lecz także portret społeczny i wspólnotowy. Wyłania się on z persewerujących w monografii węzłowych problemów: historyczności, lokalności i pogranicza, narracji, języka, ideologii, w związku z którymi odsłania się wspólny rdzeń postaw tych postaci. Jest to rekonstrukcja fascynująca, przede wszystkim z racji przedstawienia kontrpropozycji dla dominującego polskiego imaginarium. Osiami, na których rozpięte zostało studium, są dwa sposoby rozumienia historyczności: pierwszy odsyła do narratywistycznej filozofii historii, z jej naciskiem na dyskursywne reguły reprezentacji przeszłości, drugi to doświadczanie dziejowości w indywidualnej biografii, z kluczową rolą narracji jako czynnika integrującego. Wybór takiej dominanty uzasadniają praktyki tekstowe bohaterów – wszyscy trzej uprawiali bądź pisarstwo historyczne, bądź refleksję nad historią, a równolegle pisarstwo autobiograficzne. Historyczność jest więc dla nich wyzwaniem zarówno egzystencjalnym, jak i pisarskim. Autorka ze znawstwem prezentuje to dialektyczne napięcie i zastanawia się nad pragmatyką pisania, które wynika z konfrontacji jednostkowości z historią wydarzeniową. Podkreślić należy wartość poznawczą książki, ponieważ daje ona wgląd w twórczość postaci mało znanych, a wybitnych, o wyjątkowym formacie intelektualnym, które z perspektywy peryferyjnej przepracowują polskość i historię.
dr hab. Elżbieta Rybicka, prof. UJ

Historia jako narracja i doświadczenie to pochwała literatury regionalnej. Ukazanie historii lokalnej przez pryzmat (auto)biografii Jana Szczepańskiego, Józefa Pilcha i Jana Wantuły pozwala uwypuklić ciekawe wątki związane z kwestiami przepracowywania przeszłości, problemów tożsamościowych czy inkulturacji. Autorka słusznie przyjęła perspektywę porównawczą, gdyż analizowanych pisarzy „łączą stosunki rodzinne lub przyjacielskie, chłopskie pochodzenie, miejsce urodzenia, wyznanie ewangelicko-augsburskie, w konsekwencji zaś wspólny habitus i zasadnicze wątki myślowe”. Poszukuje w ich tekstach idei bliskich humanistyce afirmatywnej, przekonując, że bohaterom książki nie chodzi o „fakty historyczne, lecz o przywracanie/nadawanie ładu, wciąż na nowo podejmowane próby scalania jako ocalania”. W rozważaniach różnych historiografów przewija się motyw traktowania historii jako ludzkiej samowiedzy (R.G. Collingwood) i sposobu poszukiwania siebie, co uwidacznia się także w analizach zawartych w monografii. Ów pierwiastek egzystencjalny zasługuje na szczególną uwagę. Wskazuje bowiem na formacyjne znaczenie historii/humanistyki, której znajomość powinna we właściwym czasie stać się impulsem zdolnym – jak pisze ważny dla wymowy książki Hans-Georg Gadamer – „wyprowadzać nas poza samych siebie”.
prof. dr hab. Ewa Domańska

Katarzyna Szkaradnik – ur. w 1987 r., literaturoznawczyni i kulturoznawczyni, redaktorka tekstów, w tym edycji źródłowych. Opracowała m.in. Zmieszany zapach książek i jabłek. Wybór korespondencji Jana Wantuły z lat 1899–1953 (nominowany do finału konkursu Książka Historyczna Roku i uznany przez Ruch Stowarzyszeń Regionalnych RP za najlepszą książkę regionalistyczną 2017 r.). Laureatka konkursu „Preludium 4” Narodowego Centrum Nauki oraz III nagrody w 14. konkursie Narodowego Centrum Kultury na pracę doktorską, zwyciężczyni Ogólnopolskiego Dyktanda 2007. Publikowała m.in. w „Pamiętniku Literackim”, „Czasie Kultury”, „Kulturze i Społeczeństwie”, od 2011 r. pisze recenzje do „artPAPIERu”. Interesuje się antropologią literatury, hermeneutyką oraz kulturą i przeszłością Śląska Cieszyńskiego, a pozanaukowo musicalami.

Podziękowania

Wstęp. Pisanie jako przepracowywanie wielkiej, lokalnej i osobistej historii

Rozdział I. „Na naszym Śląsku”, czyli cieszyńskie pogranicze między ekskluzją a inkluzją

1. Wymiary inności w tekstach Wantuły, Pilcha i Szczepańskiego – rekonesans

2. Ślązacy Cieszyńscy jako „nasi–obcy”/ „my–inni” w pismach Szczepańskiego

Rozdział II. Budowanie własnych fundamentów, czyli między mitologizacją a problematyzacją lokalności

1. Etos – fakt czy mit?

2. Wiejskie imaginarium Szczepańskiego

3. Wantuła i (nie)przekraczanie ludowości

4. Genius loci ustrońskich Gojów w dzienniku Pilcha

Rozdział III. Konfrontacja słowna z konfrontacją zbrojną, czyli między martyrologią a odbrązowieniem

1. Sporny charakter Zaolzia w świetle dziennika Pilcha

2. II wojna światowa pomiędzy historią a literaturą

Rozdział IV. Trzeźwi entuzjaści w „ciekawych czasach”, czyli między rozczarowaniem a zaangażowaniem

1. Przeżywanie i przetwarzanie realiów PRL w dziennikach Szczepańskiego i Pilcha

2. O napięciach między perspektywami prywatną a ideologiczną

Rozdział V. Czy wierzyć historii „na słowo”, czyli między czasowością a historiozofią

1. Praca historiografii a praca pamięci

2. Wantuła i trojakie poszerzanie archiwum

3. Przyczynek do studium poglądów historiozoficznych Szczepańskiego

Rozdział VI. Dia-logos, czyli między „więzieniem języka” a własnym słowem

1. Pomiędzy „ewangelią”, „mgłą słowną” i „mlekiem matki”

2. W świetle ulubionej literatury

3. Inny (a) autobiografizm

Rozdział VII. Gabinet luster, czyli między opisem doświadczenia a doświadczeniem pisania

1. Autokreacyjne strategie i pułapki w memuarach i korespondencji Wantuły

2. Szczepańskiego autoportret rozproszony

3. O reprezentacjach „momentów niedowładu”

Rozdział VIII. Figury biografii, czyli między czasem natury a czasem kultury

1. Drzewno-korzenne figury biograficzne Szczepańskiego

2. Sad i biblioteka Wantuły i Pilcha

3. Czy tylko uładzone symbole?

Zakończenie

Bibliografia

Nota wydawnicza

Indeks osobowy

Streszczenie

Summary