Wybór prawa dla zobowiązań umownych na gruncie rozporządzenia Rzym I / Sławomira Lerman-Balsaux

Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 593/2008 (Rzym I) należy do najważniejszych przykładów realizacji zasady swobody wyboru prawa w europejskim prawie kolizyjnym. Zawarcie w umowie klauzuli wyboru prawa eliminuje niepewność co do prawa właściwego i tym samym umożliwia standaryzację procedur prawnych.

Głównym celem książki jest przedstawienie granic swobody wyboru prawa dla zobowiązań umownych na gruncie rozporządzenia Rzym I, a także zestawienie i ocena ograniczających ją mechanizmów. Opracowanie w sposób przystępny wyjaśnia korzyści stosowania wyboru prawa dla zobowiązań umownych i przestrzega przed najczęściej popełnianymi błędami w zakresie formułowania klauzuli electio iuris. W publikacji przedstawiono nie tylko szeroki zbiór sytuacji faktycznych będących przedmiotem rozstrzygnięć organów orzeczniczych, lecz także przeanalizowano rozwiązania preferowane przez samych uczestników obrotu, w tym klauzule wyboru prawa.

Autorka, posiadając doświadczenie orzecznicze, proponuje teoretyczne uzasadnienia postulowanych rozwiązań oraz przywołuje liczne przykłady praktyczne dla zilustrowania swoich tez.

Monografia uwzględnia najnowsze orzecznictwo TSUE w odniesieniu do swobody wyboru prawa w umowach konsumenckich oraz indywidualnych umowach o pracę.

Książka jest przeznaczona dla przedstawicieli zawodów prawniczych – adwokatów, radców prawnych i sędziów, jak też dla obsługi prawnej przedsiębiorców zajmujących się handlem transgranicznym. Zainteresuje również pracowników naukowych specjalizujących się w prawie prywatnym międzynarodowym i prawie unijnym.

Wykaz skrótów  | str. 13

Wstęp  | str. 19

Rozdział I

Autonomia woli w prawie prywatnym międzynarodowym  | str. 23

1. Wybór prawa jako przejaw kolizyjnej autonomii woli  | str. 23
2. Zalety wyboru prawa  | str. 27

2.1. Ujęcie doktrynalne  | str. 27

2.1.1. Stanowisko tradycyjne  | str. 27

2.1.2. Efektywność ekonomiczna  | str. 31

2.2. Wybór kolizyjny a motywacja stron w obrocie międzynarodowym  | str. 36

2.2.1. Uwagi ogólne  | str. 36

2.2.2. Badania empiryczne  | str. 36

2.2.3. Wybór prawa w praktyce obrotu gospodarczego      39

2.2.3.1. Dążenie do wyboru prawa rodzimego  | str. 39

2.2.3.2. Wybór prawa a pozycja negocjacyjna stron  | str. 42

2.2.3.3. Globalna ocena „jakości” danego systemu prawnego  | str. 43

2.2.4. Podsumowanie  | str. 47

3. Systematyka wyboru prawa  | str. 48

3.1. Rodzaje wyboru prawa  | str. 48

3.2. Wybór swobodny  | str. 49

3.3. Wybór ograniczony  | str. 51

4. Wybór prawa a wskazanie materialnoprawne  | str. 52

Rozdział II

Wybór prawa jako zasada w prawie Unii Europejskiej   | str. 57

1. Od konwencji rzymskiej do rozporządzenia Rzym I  | str. 57
2. Wybór prawa w unijnych rozporządzeniach kolizyjnych  | str. 67
3. Wybór prawa a cele Unii Europejskiej  | str. 74

3.1. Uwagi ogólne  | str. 74

3.2. Wybór prawa w procesie integracji europejskiej  | str. 75

3.3. Wybór prawa jako unijny aksjomat?  | str. 81

4. Wykładnia rozporządzenia i zagadnienia kwalifikacyjne  | str. 84

4.1. Uwagi ogólne  | str. 84

4.2. Wykładnia językowa  | str. 85

4.3. Wykładnia systemowa  | str. 87

4.4. Wykładnia celowościowo-funkcjonalna  | str. 91

4.5. Wykładnia historyczna  | str. 94

4.6. Kwalifikacja na gruncie rozporządzenia Rzym I  | str. 96

4.6.1. Pojęcie kwalifikacji a specyfika unijnego prawa kolizyjnego  | str. 96

4.6.2. Kwalifikacja autonomiczna na gruncie rozporządzenia Rzym I  | str. 100

5. Charakter norm rozporządzenia Rzym I  | str. 105
6. Prawo właściwe do oceny istnienia oraz ważności porozumienia w przedmiocie wyboru prawa  | str. 107

6.1. Statut umowy o wybór prawa  | str. 107

6.2. Istnienie i ważność umowy o wybór prawa  | str. 110

6.2.1. Uwagi ogólne  | str. 110

6.2.2. Ważność materialna umowy o wybór prawa (art. 10 ust. 1 rozporządzenia Rzym I)  | str. 112

6.2.3. Dojście do skutku umowy o wybór prawa  | str. 113

6.2.4. Konflikt formularzy   | str. 116

6.2.5. Problem odpowiedniego stosowania art. 10 ust. 2 rozporządzenia Rzym I  | str. 119

6.3. Forma wyboru prawa  | str. 121

Rozdział III

Przedmiot wyboru prawa w rozporządzeniu Rzym I  | str. 123

1. Uwagi ogólne  | str. 123
2. Wybór prawa określonego państwa  | str. 124

2.1. Uwagi ogólne  | str. 124

2.2. Prawo państwa o niejednolitym systemie prawnym  | str. 129

3. Wybór norm niebędących prawem określonego państwa  | str. 136

3.1. Normy niebędące prawem określonego państwa  | str. 136

3.2. Stanowisko prawa unijnego  | str. 138

3.3. Wybór norm niebędących prawem państwa jako wskazanie materialnoprawne  | str. 141

3.4. Zasadność dopuszczenia wyboru norm niebędących prawem pozytywnym  | str. 145

3.5. Praktyczna potrzeba dopuszczenia wyboru norm niepochodzących od prawodawcy  | str. 149

4. Możliwość wyboru przez strony unijnegoinstrumentu opcjonalnego  | str. 154

5. Wybór postanowień konwencji wiedeńskiej   | str. 158

5.1. Poddanie umowy przepisom konwencji wiedeńskiej jako materialnoprawne wskazanie ........ regulacji prawnej  | str. 158

5.2. Zastosowanie konwencji wiedeńskiej w przypadku wyboru prawa określonego państwa  | str. 161

6. Prawo religijne jako prawo właściwe dla umowy  | str. 163

Rozdział IV

Sposób wyboru prawa właściwego  | str. 167

1. Wybór wyraźny a wybór dorozumiany  | str. 167

1.1. Wybór wyraźny  | str. 167

1.2. Wybór dorozumiany  | str. 168

1.2.1. Sformułowanie art. 3 ust. 1 zdanie drugie ............ rozporządzenia Rzym I  | str. 168

1.2.2. Wybór jako wyraz rzeczywistej woli stron  | str. 172

1.2.3. Elementy wskazujące na dorozumiany wybór prawa  | str. 174

1.2.3.1. Przykładowy katalog okoliczności świadczących o dokonaniu wyboru prawa  | str. 174

1.2.3.2. Znaczenie klauzuli jurysdykcyjnej  | str. 179

1.2.4. Wybór dorozumiany – problemy praktyczne  | str. 182

2. Wybór uprzedni, następczy i zmiana statutu kontraktowego  | str. 185

2.1. Uwagi ogólne  | str. 185

2.2. Wybór prawa w toku postępowania sądowego  | str. 188

2.3. Skutek temporalny wyboru następczego  | str. 192

2.3.1. Domniemanie skutku ex tunc  | str. 192

2.3.2. Zmiana statutu a ważność formalna umowy  | str. 196

2.3.3. Prawa osób trzecich  | str. 197

2.4. Klauzule modyfikujące w czasie właściwość prawa wybranego  | str. 200

2.4.1. Wybór warunkowy i klauzule floating choice  | str. 200

2.4.2. Klauzule usztywniające (petryfikacja treści statutu kontraktowego)  | str. 204

3. Wybór częściowy i złożony  | str. 211

3.1. Dépeçage – pojęcie i geneza  | str. 211

3.2. Granice wyboru częściowego i złożonego  | str. 213

3.3. Wybór częściowy w praktyce  | str. 221

4. Podsumowanie  | str. 224

Rozdział V

Ograniczenia wyboru prawa w umowach konsumenckich i pracowniczych  | str. 226

1. Uwagi ogólne  | str. 226
2. Umowy konsumenckie  | str. 229

2.1. Pojęcie umów konsumenckich  | str. 229

2.2. Zakres podmiotowy regulacji  | str. 232

2.2.1. Pojęcie konsumenta  | str. 232

2.2.2. Konsument jako osoba fizyczna  | str. 233

2.2.3. Nieprofesjonalny cel zawarcia umowy  | str. 235

2.2.4. Przedsiębiorca jako kontrahent konsumenta  | str. 241

2.3. Zakres przedmiotowy regulacji  | str. 242

2.3.1. Uwagi ogólne  | str. 242

2.3.2. Przesłanki pozytywne  | str. 243

2.3.2.1. Uwagi ogólne  | str. 243

2.3.2.2. Nakierowanie działalności  | str. 243

2.3.2.3. Umowa zawarta w zakresie działalności przedsiębiorcy  | str. 247

2.3.2.4. Podsumowanie  | str. 247

2.3.3. Przesłanki negatywne  | str. 248

3. Indywidualne umowy o pracę  | str. 250
4. Mechanizm ochrony słabszej strony umowy w przypadku wyboru prawa  | str. 251

4.1. Uwagi ogólne  | str. 251

4.2. Zasada kolizyjnego uprzywilejowania strony słabszej a wybór prawa właściwego  | str. 252

4.3. Przepisy, których nie można wyłączyć w drodze umowy  | str. 254

4.4. Normy imperatywne a minimalny standard ochrony strony słabszej  | str. 258

4.5. Porównanie standardów ochrony  | str. 262

4.5.1. Uwagi ogólne  | str. 262

4.5.2. Proces porównania poziomów ochrony  | str. 262

4.5.3. Metody porównania poziomów ochrony  | str. 265

4.5.4. Stosowanie prawa korzystniejszego dla strony słabszej  | str. 268

5. Wybór prawa jako klauzula nienegocjowana indywidualnie  | str. 271

5.1. Uwagi ogólne  | str. 271

5.2. Dopuszczalność zawarcia klauzuli wyboru prawa we wzorcu umownym  | str. 272

5.3. Wymóg rzeczywistego konsensu stron  | str. 276

5.4. Uznanie klauzuli wyboru prawa za niedozwoloną  | str. 278

6. Efektywność konstrukcji ograniczenia skutku wyboru prawa  | str. 283

Rozdział VI

Ograniczony wybór prawa – umowy przewozu oraz umowy ubezpieczenia  | str. 286

1. Wprowadzenie  | str. 286
2. Umowy przewozu  | str. 287

2.1. Geneza i ratio legis art. 5 ust. 2 zdanie trzecie rozporządzenia Rzym I  | str. 287

2.2. Rozróżnienie umów przewozu towarów i osób w kontekście wyboru prawa właściwego  | str. 290

2.3. Ograniczony wybór prawa dla umów ........ przewozu osób  | str. 297

2.4. Wyłączenie stosowania reguły korekcyjnej  | str. 301

3. Umowy ubezpieczenia  | str. 301 

3.1. Art. 7 rozporządzenia Rzym I jako próba ujednolicenia reżimu kolizyjnego umów ubezpieczenia  | str. 301

3.1.1. Uwagi ogólne  | str. 301

3.1.2. Geneza i zakres zastosowania art. 7 rozporządzenia Rzym I  | str. 302

3.1.3. Kryteria umiejscowienia ryzyka i jego rozmiaru  | str. 306

3.2. Wybór prawa dla umów ubezpieczenia  | str. 309

3.2.1. Zakres swobody wyboru prawa dla umowy ............ ubezpieczenia  | str. 309

3.2.1.1. Uwagi ogólne  | str. 309

3.2.1.2. Wybór prawa dla umów ubezpieczenia dużych ryzyk  | str. 310

3.2.1.3. Wybór prawa dla umów ubezpieczenia obejmujących ryzyka masowe zlokalizowane na terytorium Unii  | str. 311

3.2.1.4. Wybór prawa dla umów reasekuracji i umów ubezpieczenia obejmujących ryzyka masowe zlokalizowane poza terytorium Unii  | str. 312

3.2.2. Ratio legis zróżnicowania zasad wyboru prawa dla umów ubezpieczenia  | str. 312

3.3. Ograniczony wybór prawa dla umów ubezpieczenia ryzyk masowych – zagadnienia szczegółowe  | str. 318

3.3.1. Zakres stosowania regulacji art. 7 ust. 3 zdanie pierwsze rozporządzenia Rzym I  | str. 318

3.3.2. Przedmiot wyboru prawa  | str. 321

3.3.2.1. Zamknięty katalog porządków prawnych  | str. 321

3.3.2.2. Wybór prawa państwa członkowskiego, ............... w którym umiejscowione jest ryzyko ubezpieczeniowe w chwili zawarcia umowy  | str. 322

3.3.2.3. Wybór prawa państwa, w którym ubezpieczający ma miejsce zwykłego pobytu  | str. 325

3.3.2.4. Wybór prawa państwa członkowskiego Unii Europejskiej, którego obywatelem jest ubezpieczający zawierający umowę ubezpieczenia na życie  | str. 327

3.3.2.5. Wybór prawa państwa członkowskiego Unii Europejskiej wystąpienia ryzyka ubezpieczeniowego  | str. 329

3.3.2.6. Wybór prawa państwa członkowskiego umiejscowienia ryzyka, gdy ubezpieczający prowadzi działalność handlową lub przemysłową lub wykonuje wolny zawód, a umowa ubezpieczenia obejmuje co najmniej dwa ryzyka ubezpieczeniowe związane z tą działalnością i umiejscowione w różnych państwach członkowskich  | str. 331

3.3.3. Mechanizm kolizyjny umożliwiający poszerzenie minimalnych granic wyboru prawa   | str. 333

4. Ograniczony wybór prawa jako narzędzie..... ochrony kolizyjnoprawnej  | str. 339

4.1. Uwagi ogólne  | str. 339

4.2. Przedmiot ograniczonego wyboru prawa a realizacja celu ochronnego  | str. 340

4.2.1. Uwagi ogólne  | str. 340

4.2.2. Umowy przewozu osób  | str. 342

4.2.3. Umowy ubezpieczenia obejmujące ryzyka masowe zlokalizowane na terytorium Unii Europejskiej  | str. 345

4.3. Zasadność zastosowania konstrukcji ograniczonego wyboru prawa dla ochrony kolizyjnej ........ strony słabszej  | str. 346

Rozdział VII

Wybór prawa a regulacje o charakterze imperatywnym  | str. 354

1. Uwagi ogólne  | str. 354 

2. Wybór prawa w sytuacjach wewnątrzkrajowych (art. 3 ust. 3 rozporządzenia Rzym I)  | str. 358

2.1. Wybór prawa a element międzynarodowy  | str. 358

2.2. Przesłanki stosowania art. 3 ust. 3 rozporządzenia Rzym I  | str. 360

2.2.1. Obiektywny element międzynarodowy  | str. 360

2.2.2. Powiązania podmiotowe  | str. 364

2.2.3. Powiązania przedmiotowe  | str. 367

2.2.4. Moment dokonania oceny  | str. 370

2.3. Charakter regulacji zawartej w art. 3 ust. 3 rozporządzenia Rzym I  | str. 371

2.3.1. Uwagi ogólne  | str. 371

2.3.2. Artykuł 3 ust. 3 rozporządzenia Rzym I ............ jako ograniczenie wyboru kolizyjnego  | str. 371

2.3.3. Znaczenie art. 3 ust. 3 rozporządzenia Rzym I dla praktyki  | str. 377

3. Wybór prawa w sytuacjach wewnątrzunijnych (art. 3 ust. 4 rozporządzenia Rzym I)  | str. 381

3.1. Geneza i cel uregulowania  | str. 381

3.2. Przesłanki stosowania art. 3 ust. 4 rozporządzenia Rzym I  | str. 384

3.3. Unijne przepisy imperatywne  | str. 388

3.3.1. Pojęcie unijnych przepisów imperatywnych  | str. 388

3.3.2. Unijne przepisy imperatywne w kształcie przyjętym w siedzibie sądu – wady i zalety  | str. 391

3.4. Mechanizm ograniczenia wyboru prawa  | str. 394

3.5. Relacja art. 3 ust. 4 rozporządzenia Rzym I  z innymi przepisami rozporządzenia   | str. 399

3.6. Artykuł 3 ust. 4 rozporządzenia Rzym I a obowiązki implementacyjne państw członkowskich  | str. 404

3.7. Relacja z przepisami kolizyjnymi dyrektyw  | str. 406

Bibliografia  | str. 411