Rząd wszechmogący. Narodziny państwa totalnego i wojny totalnej / Ludwig von Mises

"Rząd wszechmogący" to pierwsza anglojęzyczna książka Ludwiga von Misesa. Jej wydanie w 1944 roku stało się ozdrowieńczym szokiem dla umęczonych wojną elit zachodniej Europy i Ameryki. Współcześnie, w dobie powracającej mody na kontrolowanie przez instytucje państwa kolejnych sfer życia gospodarczego i osobistego "Rząd wszechmogący" to znakomita przestroga przed rozwojem etatyzmu, a także narzędzie edukacji historycznej, politologicznej i ekonomicznej.

Mises w swojej książce rozważa i odrzuca kilka popularnych w tamtym czasie wyjaśnień powstania nazizmu, takich jak wrodzone ułomności niemieckiego charakteru narodowego. Zamiast tego patrzy na powstanie złowieszczej ideologii, którą określa mianem etatyzmu.

Mises na początek wskazuje, w jaki sposób upadł pruski liberalizm. Intelektualiści odrzucili wolny rynek na rzecz rozwiązań, które nie miały żadnego wsparcia ze strony poprawnej teorii ekonomii, a za to wskazywały na rolę państwa w tworzeniu narodowej potęgi i dobrobytu. System nazistowski był rozszerzeniem wcześniejszych tendencji etatystycznych w czasach Bismarcka i Wilhelma.

Austriacki ekonomista stanowczo odrzuca marksistowski wymysł, że nazizm był wyrazem monopolistycznego kapitalizmu. Wręcz przeciwnie, nazizm stanowił odmianę socjalizmu: zachowano formę własności prywatnej, jednak kontrolę i planowanie przekazano w ręce państwa.

Na koniec Mises omawia reformy, które należy podjąć po zakończeniu drugiej wojny światowej. Opowiada się za pokojem i wolnym rynkiem, a propozycje centralnego planowania w skali światowej poddaje miażdżącej krytyce.

„Wydany podczas drugiej wojny światowej Wszechwładny rząd to jedna z pierwszych książek Misesa napisanych po angielsku. Jest to przede wszystkim analiza podstawowych cech państw nazistowskich i faszystowskich. Po publikacji zdobyła popularność w kręgach nauk politycznych jako podstawowa antyteza dla dominującej wówczas marksistowskiej analizy faszyzmu i nazizmu, wedle której stanowiły one „ostatnie stadium” kapitalizmu – kiedy to „klasa kapitalistyczna” zwraca się do państwa o pomoc, by maksymalnie zwiększyć swój ucisk w celu sterroryzowania marksistów i ruchu „klasy robotniczej”. Mises był jednym z pierwszych analityków poddających tę koncepcję krytyce i wskazujących na to, że nazizm i faszyzm były systemami totalitarnymi i kolektywistycznymi, a jako takie miały więcej wspólnego z komunizmem niż z wolnorynkowym kapitalizmem. Co więcej, były one logiczną konsekwencją galopującego etatyzmu i militaryzmu w społeczeństwach przedfaszystowskich. Dla zafascynowanych Marksem intelektualistów z lat czterdziestych powiązanie przez Misesa faszyzmu z marksistowskim socjalizmem było rzeczą szokującą, a jednocześnie utorowało drogę dla koncepcji stworzonej przez Arendt i Friedricha, wedle której „totalitaryzm” był wspólną cechą trzech wielkich etatyzmów XX wieku”.

Murray Rothbard

„Książka Misesa jest wciąż aktualna. Nie ma już niemieckiego nazizmu, ale pozostał problem rodzących się w głowach polityków nowych nacjonalizmów. […] Trudno uwierzyć, ale te same ideologiczne założenia, które stworzyły nazizm i przekonały Niemców do pójścia na wojnę w celu poszerzenia przestrzeni życiowej, są przyjmowane za dobrą monetę przez masy we współczesnym świecie. […] Miejmy nadzieję, że lektura książki Misesa pomoże nowym elitom intelektualnym zrozumieć, że tylko w oparciu o wolny handel i dobrowolną współpracę między ludźmi różnych języków i ras będzie można stworzyć podwaliny dla pokojowego współżycia wszystkich narodów”.

o. dr Jacek Gniadek SVD

Przedmowa do wydania polskiego (Jacek Gniadek SVD)

Przedmowa

Podziękowania

Wprowadzenie

Część I. Upadek niemieckiego liberalizmu

Rozdział 1. Niemiecki liberalizm

1. Ancien régime i liberalizm

2. Słabość niemieckiego liberalizmu

3. Pruska armia

4. Konflikt konstytucyjny w Prusach

5. Program „Małych Niemiec”

6. Przypadek Ferdynanda Lassalle’a

Rozdział 2. Triumf militaryzmu

1. Pruska armia w nowym cesarstwie niemieckim

2. Niemiecki militaryzm

3. Liberałowie a militaryzm

4. Obecne wyjaśnienie sukcesu militaryzmu

Część II. Nacjonalizm

Rozdział 3. Etatyzm

1. Nowa mentalność

2. Państwo

3. Polityczne i społeczne doktryny liberalizmu

4. Socjalizm

5. Socjalizm w Rosji i w Niemczech

6. Interwencjonizm

7. Etatyzm i protekcjonizm

8. Nacjonalizm gospodarczy a krajowe ceny monopolowe

9. Autarkia

10. Niemiecki protekcjonizm

Rozdział 4. Etatyzm i nacjonalizm

1. Zasada narodowościowa

2. Grupa językowa

3. Liberalizm a zasada narodowościowa

4. Agresywny nacjonalizm

5. Imperializm kolonialny

6. Inwestycje i pożyczki zagraniczne

7. Wojna totalna

8. Socjalizm i wojna

Rozdział 5. Krytyka niektórych błędnych wyjaśnień

1. Niedostatki aktualnych wyjaśnień

2. Rzekoma nieracjonalność nacjonalizmu

3. Doktryna arystokratyczna

4. Błędnie pojmowany darwinizm

5. Rola szowinizmu

6. Rola mitów

Część III. Niemiecki nazizm

Rozdział 6. Szczególne cechy niemieckiego nacjonalizmu

1. Przebudzenie

2. Wpływy pangermanizmu

3. Niemiecki nacjonalizm w etatystycznym świecie

4. Krytyka niemieckiego nacjonalizmu

5. Nazizm i niemiecka filozofia

6. Polilogizm

7. Pangermanizm i nazizm

Rozdział 7. Socjaldemokraci w cesarskich Niemczech

1. Legenda

2. Marksizm i ruch robotniczy

3. Niemieccy robotnicy a niemieckie państwo

4. Socjaldemokraci w ramach niemieckiego systemu stanowego

5. Socjaldemokraci i wojna

Rozdział 8. Antysemityzm i rasizm

1. Rola rasizmu

2. Walka z żydowskim duchem

3. Interwencjonizm i prawna dyskryminacja Żydów

4. „Cios w plecy”

5. Antysemityzm jako czynnik polityki międzynarodowej

Rozdział 9. Republika Weimarska i jej upadek

1. Konstytucja weimarska

2. Nieudane uspołecznienie

3. Bojówki partyjne

4. Traktat wersalski

5. Kryzys gospodarczy

6. Nazizm a niemieccy robotnicy

7. Zagraniczni krytycy nazizmu

Rozdział 10. Nazizm jako problem światowy

1. Dziedzina i ograniczenia historii

2. Błędność koncepcji „charakteru narodowego”

3. Niemiecki Rubikon

4. Alternatywa

Część IV. Przyszłość zachodniej cywilizacji

Rozdział 11. Mrzonki światowego planowania

1. Pojęcie „planowania”

2. Kompleks dyktatora

3. Rząd światowy

4. Produkcja planowa

5. Umowy o handlu zagranicznym

6. Planowanie monetarne

7. Planowanie międzynarodowych transakcji kapitałowych

Rozdział 12. Plany pokojowe

1. Kontrola zbrojeń

2. Krytyka niektórych innych propozycji

3. Unia zachodnich demokracji

4. Pokój w Europie Wschodniej

5. Problemy Azji

6. Rola Ligi Narodów

Zakończenie