Zaburzenia sprawności leksykalno-semantycznej w otępieniu alzheimerowskim na tle starzenia się fizjologicznego / Justyna Antczak-Kujawin

Głównym celem monografii jest ocena sprawności leksykalno-semantycznej oraz analiza językowych strategii zastępczych występujących w przypadku deficytów leksykalno-semantycznych u osób w różnych fazach rozwojowych otępienia w przebiegu choroby Alzheimera. W badaniach, których wyniki zostały omówione w publikacji, wzięło udział sześćdziesiąt osób, w tym trzydzieści osób w wieku senioralnym z otępieniem alzheimerowskim oraz trzydzieści osób starzejących się fizjologicznie. Byli to pacjenci domów pomocy społecznej.

Oceny rozumienia i aktualizowania leksemów oraz frazeologizmów, charakteryzujących się wysoką frekwencją użycia w języku polskim, dokonano przy użyciu autorskiego narzędzia diagnostycznego. Badanym osobom zaproponowano następujące zadania diagnostyczne: 1) rozpoznawanie zilustrowanych nazw desygnatów, 2) nazywanie tzw. konfrontacyjne z wykorzystaniem ilustracji przedstawiających różne przedmioty, miejsca, osoby, organizmy, zjawiska, czynności, cechy istot żywych, rzeczy, 3) nazywanie tzw. oralne na podstawie usłyszanej definicji wyrazu, 4) etykietowanie, czyli dopasowywanie związku frazeologicznego do opisu jego znaczenia, 5) aktualizowanie struktury frazeologizmu poprzez uzupełnianie zdań z tzw. „luką” właściwym składnikiem frazeologizmu, 6) wyjaśnienie znaczenia frazeologizmu.

Przeprowadzone badania miały charakter longitudinalny (podłużny). Taka strategia badawcza umożliwiła zarejestrowanie postępujących objawów zaburzeń sprawności leksykalno-semantycznych u osób z otępieniem alzheimerowskim w fazie łagodnej i umiarkowanej oraz ewentualnych trudności leksykalno-semantycznych u osób w wieku podeszłym bez objawów otępienia, zaobserwowanych u badanych na przestrzeni trzech lat.

Wykaz skrótów 9

Wstęp 11

Rozdział I

Otępienie alzheimerowskie z perspektywy geronto-lingwistyki i logopedii 17

1. Definiowanie terminu „otępienie” 17

2. Kliniczne kryteria rozpoznawania otępienia alzheimerowskiego 18

3. Diagnozowanie zaburzeń mowy i komunikacji w otępieniu alzheimerowskim 23

4. Zaburzenia mowy i komunikacji w otępieniu alzheimerowskim 24

Rozdział II

Sprawność leksykalno­semantyczna w kontekście rozwoju mowy i języka 27

1. Pojęcie sprawności leksykalno-semantycznej z perspektywy różnych dyscyplin naukowych 27

2. Anomia jako zaburzenie aktualizowania nazw 30

3. Modele dostępu do „słownika umysłowego” a modele przetwarzania języka 31

Rozdział III

Metodologia badań własnych 33

1. Problematyka i cele badań 33

2. Etapy postępowania badawczego 33

3. Charakterystyka badanych grup 34

3.1. Grupa właściwa 34

3.2. Grupa kontrolna 40

4. Metoda badania sprawności leksykalno-semantycznej osób w wieku senioralnym 43

4.1. Założenia teoretyczne proponowanej metody badania sprawności leksykalno-semantycznej 43

4.2. Struktura narzędzia do badania sprawności leksykalno-semantycznej osób w wieku senioralnym 45

5. Charakterystyka materiału empirycznego i sposób jego analizy 66

5.1. Typologia zaburzeń nazywania i rodzaje kompensacji w przypadku anomii 67

5.2. Typologia innowacji frazeologicznych współczesnej polszczyzny 71

5.3. Klasyfikacja semantyczna modyfikacji związków frazeologicznych 73

Rozdział IV

Poziom sprawności leksykalno­semantycznej osób w wieku senioralnym starzejących się fizjologicznie 77

1. Ocena sprawności leksykalno-semantycznej osób w wieku senioralnym starzejących się fizjologicznie 77

1.1. Peryfrazy 78

1.2. Parafazje semantyczne 80

1.3. Ominięcia 82

2. Analiza ilościowa wyników badania rozumienia leksemów i nazywania w grupie osób w wieku senioralnym starzejących się fizjologicznie 84

2.1. Liczba odpowiedzi odroczonych i porażek a wiek seniorów 86

2.2. Liczba porażek a wykształcenie seniorów 86

2.3. Analiza porównawcza językowych strategii zastępczych w grupie kontrolnej 88

3. Znajomość frazeologizmów u osób w wieku senioralnym starzejących się fizjologicznie 91

4. Analiza ilościowa wyników badań znajomości frazeologizmów w grupie kontrolnej 93

Rozdział V

Zaburzenia sprawności leksykalno­semantycznej u osób z otępieniem alzheimerowskim 101

1. Charakterystyka językowych strategii zastępczych stosowanych w przypadku deficytów leksykalnych przez osoby z otępieniem alzheimerowskim 101

1.1. Peryfrazy (omówienia) 101

1.2. Parafazje semantyczne 103

1.3. Parafazje fonologiczne 112

1.4. Pamięć pierwszej litery lub sylaby 113

1.5. Parafazje mieszane 114

1.6. Parafazje leksykalne 115

1.7. Neologizmy słowotwórcze 116

1.8. Ominięcia 117

1.9. Quasi-nominacja przy użyciu zaimków 120

1.10. Błędy percepcyjne 121

1.11. Wyrazy niezwiązane 121

1.12. Peryfrazy niezwiązane semantycznie 122

1.13. Perseweracje 123

1.14. Kompensacje za pomocą pisma i gestów 125

2. Analiza ilościowa wyników badań rozumienia leksemów i nazywania u osób z otępieniem alzheimerowskim 125

2.1. Zaburzenia sprawności leksykalno-semantycznej u osób w łagodnej fazie otępienia alzheimerowskiego 125

2.2. Zaburzenia sprawności leksykalno-semantycznej u osób w umiarkowanej fazie otępienia alzheimerowskiego 139

3. Charakterystyka innowacji frazeologicznych oraz semantycznych modyfikacji frazeologizmów u osób z otępieniem alzheimerowskim 152

3.1. Typy innowacji frazeologicznych i ich egzemplifikacja 153

3.2. Rodzaje modyfikacji semantycznych frazeologizmów i ich egzemplifikacja 165

4. Analiza ilościowa wyników badania znajomości frazeologizmów u osób z otępieniem alzheimerowskim 173

4.1. Zaburzenia struktury i semantyki frazeologizmów u osób w łagodnej fazie otępienia alzheimerowskiego 173

4.2. Zaburzenia struktury i semantyki frazeologizmów u osób w umiarkowanej fazie otępienia alzheimerowskiego 182

Wnioski końcowe 191

1. Poziom sprawności leksykalno-semantycznej osób starzejących się fizjologicznie a osób z otępieniem alzheimerowskim 191

2. Porównanie zaburzeń sprawności leksykalno-semantycznej u osób z łagodnym i umiarkowanym otępieniem alzheimerowskim 194

2.1. Poziom sprawności leksykalno-semantycznej a zaburzenia przetwarzania słuchowego u seniorów 195

2.2. Progresywność zaburzeń sprawności leksykalno-semantycznej u osób z otępieniem alzheimerowskim 196

2.3. Przejściowe (chwilowe) trudności leksykalno-semantyczne a stadium otępienia alzheimerowskiego 197

2.4. Poziom sprawności leksykalno-semantycznej a wiek i wykształcenie seniora 198

3. Językowe strategie zastępcze w przypadku trudności leksykalno-semantycznych u osób starzejących się fizjologicznie oraz osób z łagodnym i umiarkowanym otępieniem alzheimerowskim 199

4. Modyfikacje struktury i semantyki frazeologizmów u osób starzejących się fizjologicznie oraz osób z łagodnym i umiarkowanym otępieniem alzheimerowskim 204

5. Implikacje dla praktyki logopedycznej 207

Zakończenie 211

Literatura 213

Wykaz tabel 221

Wykaz wykresów 225

Aneks 229

Summary 277