Nowe Ateny ks. Benedykta Chmielowskiego – kompendium wiedzy barokowej. Warsztat pisarski twórcy encyklopedii / Maria Wichowa

Publikacja stanowi wszechstronną prezentację pierwszej polskiej encyklopedii późnobarokowej, czterotomowego dzieła Benedykta Chmielowskiego Nowe Ateny. Ponieważ to kompendium było przyjęte przez współczesnych z uznaniem, zaś przez potomnych, a w szczególności badaczy, oceniane lekceważąco, autorka podjęła próbę pokazania jego rzeczywistej wartości, zaprezentowania go w wielu aspektach, przeprowadzenia jego wielokierunkowej analizy i na tej podstawie przywrócenia mu należnego miejsca na kartach historii literatury polskiej. Autorka pokazuje encyklopedię jako kompendium wiedzy późnobarokowej, a także przedstawia Chmielowskiego jako uczonego rzetelnie prezentującego stan nauki swoich czasów i polihistora.

Książka, będąca swoistym opus vitae autorki, przybliży współczesnemu odbiorcy opus magnum ks. Chmielowskiego. Dotychczas nie powstała monografia, która w sposób pełny prezentowałaby wyjątkowość dzieła ks. Benedykta Chmielowskiego. Nowe Ateny nie należą do tekstów powszechnie znanych, ale dzięki pracy prof. Marii Wichowej wiedza o tej barokowej encyklopedii dotrze do większej liczby jej potencjalnych odbiorców.

Z recenzji prof. dr hab. Krystyny Krawiec-Złotkowskiej

Wstęp 11

1. Encyklopedyzm XVII i XVIII wieku. Nowe Ateny Benedykta Chmielowskiego 11

2. Zarys biografii 17

3. Literackie laudacje Nowych Aten Benedykta Chmielowskiego 20

4. Przegląd literatury przedmiotu 25

Rozdział I. Wyjaśnienie tytułu dzieła. Koncept w ramie literackiej Nowych Aten Benedykta Chmielowskiego (na przykładzie karty tytułowej) 33

Rozdział II. Nowe Ateny Benedykta Chmielowskiego jako wybitne kompendium wiedzy późnobarokowej powstałe na drodze kompilacji dzieł naukowych doby baroku 43

Rozdział III. Benedykta Chmielowskiego barokowe horyzonty pracy naukowej 61

1. Wartość naukowa dzieła Chmielowskiego 61

2. Dialog z tradycją antyczną. Rozważania Chmielowskiego o przemijaniu i o pamięci przeszłości: „Który wiek, czy stary, czy nowy polerowniejszy?” 65

3. Rozum i wiara w warsztacie naukowym Benedykta Chmielowskiego 76

4. Benedykta Chmielowskiego uwagi o doskonałości Kościoła katolickiego 95

5. Benedykt Chmielowski jako zbieracz i badacz mirabiliów 98

Rozdział IV. Benedykt Chmielowski – polihistor 111

1. Nowe Ateny Benedykta Chmielowskiego, czyli kompendium prezentujące wiedzę z obszaru różnych dyscyplin naukowych 111

2. Benedykt Chmielowski – „wielki lingwista”, biegły znawca i obrońca łaciny (w świetle Nowych Aten) 120

3. Biografistyka w Nowych Atenach Benedykta Chmielowskiego 131

Rozdział V. Nowe Ateny jako przewodnik turystyczny 151

1. Przewodnik – cechy gatunkowe 151

2. Sarmackie i europejskie perspektywy poznawania świata w Nowych Atenach Benedykta Chmielowskiego, przewodniki staropolskie 152

3. Theatrum potencjalnego peregrynanta, lustratora świata, na scenie Nowych Aten „esencyjalne i osobliwe scienda” prezentujące 160

4. Deskrypcja Włoch w Nowych Atenach Benedykta Chmielowskiego 161

5. Lustrator Rzeczypospolitej i apologeta jej ustroju. Brylant nieoszacowany Korony Polskiej – dyskurs o złotej wolności 170

Rozdział VI. Nowe Ateny jako poradnik 185

1. Poradnik. Cechy gatunkowe 185

1.1. Pragmatyka gatunku 187

1.2. Dialogowość poradnika 188

1.3. Strategie przekazywania informacji 192

1.4. Afirmacja 193

1.5. Krytyka, nagana 193

1.6. Sposoby osiągania poglądowości wywodu 194

1.7. Apele 196

1.8. Zastosowanie dyskursu 197

1.9. Interakcje komunikacyjne, tekst stworzony z myślą o potrzebach odbiorców 198

1.10. Dbałość o maksymalnie łatwe przedstawienie trudnych zagadnień 198

2. Nowe Ateny jako promptuarium dobrego gospodarza 200

3. Nowe Ateny – o poradach encyklopedysty z zakresu „nowej ekonomiki” i o odsłanianiu przez pisarza sekretnych tajemnic 202

Rozdział VII. „Literackość” Nowych Aten 213

1. Panegiryzm w Nowych Atenach Benedykta Chmielowskiego. Teoretyczne refleksje twórcy pierwszej polskiej encyklopedii 213

2. Benedykta Chmielowskiego listy do Pana Boga i N.M. Panny 223

3. Poezja w Nowych Atenach 236

3.1. Poezja tłumaczona przez Chmielowskiego 238

3.2. Poezja okolicznościowa w Nowych Atenach. Problemy komunikacji literackiej 253

4. Elementy literatury popularnej w Nowych Atenach Benedykta Chmielowskiego 276

4.1. „Wirtualny” odbiorca Nowych Aten 277

4.2. Stereotypy i schematy 281

4.3. Anegdoty 285

4.4. Facecja 287

4.5. „Fabuły” mitologiczne – „fikcje poetyczne” jako tworzywo tekstów z obszaru li- teratury popularnej w Nowych Atenach 288

4.6. Mnemonika na usługach literatury popularnej w Nowych Atenach 297

4.7. Hagiografia 299

4.8. Przysłowia 302

4.9. Zagadki 306

4.10. Legendy „historyczne” w Nowych Atenach 311

4.11. Legendy o początkach państwa polskiego – sposoby ich adaptacji na gruncie literatury popularnej 312

4.12. Prognostyki 316

5. Rola retoryki w dyskursie Nowych Aten 319

5.1. Pytania 319

5.2. Amplifikacja inwencyjna 320

5.3. Paronomazja 322

5.4. Kalambur 323

5.5. Hiperbola 324

5.6. Oksymoron 324

5.7. Antyteza 325

5.8. Rozumowanie 326

5.9. Nagromadzenie 326

5.10. Alegoria 327

6. Intertekstualność jako refleksja teoretyczna i praktyka twórcza w Nowych Atenach Benedykta Chmielowskiego 329

7. Teatralizacja tekstu Nowych Aten. Ekspresyjność przedstawienia dyskursu popularnonaukowego 344

7.1. Teatr historii 350

7.2. Theatrum ogrodowe w Firlejowie 351

7.3. Theatrum raritatum 356

Rozdział VIII. Warsztat pisarski Benedykta Chmielowskiego 361

1. Komunikacja literacka w Nowych Atenach 361

1.1. Funkcja informatywna 365

1.2. Funkcja ekspresywna 366

1.3. Funkcja impresywna 367

1.4. Sprawność komunikacyjna 368

2. Dyskurs 372

3. Przekład, imitacja, kompilacja, mistyfikacja jako formy kultywowania dziedzictwa kultury antycznej w Nowych Atenach Benedykta Chmielowskiego 383

3.1. Przekład 385

3.2. Imitacja 389

3.3. Kompilacja 393

3.4. Mistyfikacja 398

4. Katalogowanie jako metoda pracy Benedykta Chmielowskiego 402

4.1. Literackie „szaleństwo katalogowania” jako technika gromadzenia i opracowywania materiału 402

4.2. Katalogi w utworach literackich 405

4.3. Katalogi tytułów Chrystusa i Maryi 407

4.4. Katalog jako forma amplifikacji literackiej. Litanijne określenia miłości w poemacie Adriana Wieszczyckiego Ogród rozkoszny… 409

4.5. Katalogi poetyckie pełniące zadania dydaktyczne 412

4.6. Katalogowanie materiału jako metoda opracowywania dzieł o charakterze użytkowym 415

4.7. Katalogi biskupów 417

4.8. Katalogi heretyków i katalogi (indeksy) ksiąg zakazanych 420

4.9. Sporządzanie katalogów jako metoda pracy Chmielowskiego w Nowych Atenach 422

5. Elementy ludyczne w Nowych Atenach Benedykta Chmielowskiego 430

Zakończenie 449

Bibliografia 455

Bibliografia podmiotowa 455

Bibliografia przedmiotowa 459

Nota edytorska 473

Summary 475

Indeks osobowy 479