Od „wojny sprawiedliwej” do „wojny z terroryzmem”. Siła zbrojna i reglamentacja jej używania (ius contra bellum) w św / Roman Kwiecień

Nie jest to książka poświęcona historii prawa międzynarodowego. Nie przedstawiono w niej rozwoju regulacji prawnych dotyczących użycia siły zbrojnej, a analizy skoncentrowano na obowiązującym stanie prawnym. Jej tytuł akcentuje „wojnę sprawiedliwą”, ponieważ ze względu na żywotność przesłania teorii tej wojny wskazane jest, w przekonaniu autora, wykorzystanie dorobku dawnej myśli prawniczej i  filozoficznej w ocenie oraz kwalifikowaniu współczesnych przejawów używania siły zbrojnej. Teoria wojny sprawiedliwej stanowiła wyraz wiary w siłę rozumu. Racjonalizacja praktyki, zdaniem jej czołowych przedstawicieli, służyć miała poskramianiu zła wynikającego z arbitralnego posługiwania się siłą zbrojną jako narzędziem polityki międzynarodowej. Myśl Kanta, choć ten literalnie nie odwoływał się do doktryny wojny sprawiedliwej, stanowiła spektakularne intelektualne zwieńczenie tej doktryny.

*  *  *

Dla tradycji wojny sprawiedliwej użycie siły zbrojnej bez jej odniesienia do fundamentalnych wartości moralnych stanowiło wyłącznie przemoc. Czy wobec tego podmioty odpowiedzialne za wykonywanie i egzekwowanie przestrzegania prawa międzynarodowego mogą dziś, zwłaszcza w ocenie naruszeń praw człowieka na masową skalę, poprzestawać tylko na koncepcji wojen legalnych prowadzącej nieraz do nierozstrzygalnych sporów prawnych i tym samym świadomie sytuować się poza dobrem i złem? Podjęcie działań zbrojnych to oczywisty wybór aksjologiczny o wymiernych skutkach prawnych. Ale wyborem takim jest również powstrzymanie się od działania. To przesłanie tradycji wojny sprawiedliwej nie przestało być dzisiaj aktualne. Współczesne ius ad bellum będące w gruncie rzeczy ius contra bellum kontynuuje tradycję wojny sprawiedliwej, ponieważ uznaje pokój za stan pożądany, którego dobrodziejstwa ujawniają się dopiero na tle jego przeciwieństwa, czyli w trakcie działań wojennych i bezpośrednio po ich zakończeniu. Pamiętajmy o samym początku preambuły Karty NZ: „My, Ludy Narodów Zjednoczonych, zdecydowane uchronić przyszłe pokolenia od klęsk wojny, która dwukrotnie za naszego życia wyrządziła ludzkości niewypowiedziane cierpienia”. Dopuszczając wyjątkowo użycie siły zbrojnej, prawo to bazuje na przekonaniu, że czasami konieczne jest odwołanie się do wojny, by pokój zachować, przywrócić, a nawet umocnić.

Wykaz skrótów (s. 11)
Wstęp (s.13)

ROZDZIAŁ 1: Od bellum iustum do bellum legale

1.1. Ius ad bellum jako prawo narodów (s. 17)

1.2. Średniowieczna teoria wojny sprawiedliwej (s. 22)

1.3. Reminiscencje teorii wojny sprawiedliwej u klasyków nowożytnego prawa narodów (s. 42)

1.4. Retoryka wojny sprawiedliwej jako „wyraz uznania, jakim występek darzy cnotę” (s. 48)

1.5. Czy bellum legale to bellum iustum pod rządami Karty Narodów Zjednoczonych? (s. 53)

ROZDZIAŁ 2: Ius ad bellum i ius contra bellum w świetle Karty Narodów Zjednoczonych

2.1. Pokój, sprawiedliwość i legalność a siła zbrojna (s. 67)

2.2. Artykuł 2.4 Karty Narodów Zjednoczonych jako fundament ius contra bellum (s. 70)

2.3. Samoobrona jako wyjątek od zakazu groźby lub użycia siły zbrojnej (s. 76)

2.3.1. Samoobrona indywidualna i jej dylematy (s. 76)

2.3.2. Samoobrona zbiorowa (s. 84)

2.3.3. Warunki wykonywania prawa do samoobrony: natychmiastowość, konieczność i proporcjonalność (s. 93)

2.3.4. Kontrowersje wokół uprzedzającego/wyprzedzającego i prewencyjnego użycia siły zbrojnej (s. 100)

2.3.5. Kontrowersje wokół użycia siły zbrojnej w ramach samoobrony w celu ochrony własnych obywateli (s. 107)

2.4. Rada Bezpieczeństwa w ramach ius ad bellum (s. 111)

2.4.1. Rada Bezpieczeństwa, „utrzymanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa” i rozdział VII Karty Narodów Zjednoczonych (s. 111)

2.4.2. Hard cases jako konsekwencje zaniechań Rady Bezpieczeństwa albo czy to, co nielegalne, może być legitymizowane (s. 117)

ROZDZIAŁ 3: Poza paradygmatem Karty Narodów Zjednoczonych: legalność i legitymizacja jednostronnego użycia siły zbrojnej

3.1. Wprowadzenie (s. 127)

3.2. Zasada nieinterwencji i jej konsekwencje dla oceny jednostronnego używania siły zbrojnej (s. 134)

3.3. Użycie siły zbrojnej z motywów i w celach humanitarnych (s. 140)

3.3.1. Tło prawne (s. 140)

3.3.2. Akcja zbrojna w Kosowie (1999): „nielegalna, lecz legitymizowana” (s. 151)

3.3.3. Responsibility to Protect a Darfur: niehumanitarna nieinterwencja, czyli brak odpowiedzialności za ochronę (s. 156)

3.4. Użycie siły zbrojnej w celu przywrócenia lub ustanowienia demokracji (s. 165)

3.4.1. Dylematy tzw. interwencji prodemokratycznej (s. 165)

3.4.1.1. Tło prawne (s. 165)

3.4.1.2. Janusowe oblicze interwencji prodemokratycznej: przypadek Haiti (s. 170)

3.4.2. Interwencja na zaproszenie a demokratyczna legitymizacja rządu państwa (s. 174)

3.5. Użycie siły zbrojnej w celu zmiany władzy w państwie (s. 176)

ROZDZIAŁ 4: Terroryzm i jego zwalczanie w świetle ius ad bellum (s.196)

4.1. Wojna z terroryzmem – problemy prawa i etyki (s. 196)

4.2. Zwalczanie terroryzmu a prawo do samoobrony (s. 202)

4.2.1. Akt terrorystyczny: napaść zbrojna w rozumieniu art. 51 Karty Narodów Zjednoczonych? (s. 202)

4.2.2. Organizacja terrorystyczna: autonomiczne podmiotowe źródło napaści zbrojnej? (s. 207)

4.2.3. Przypisanie państwu odpowiedzialności za działalność organizacji terrorystycznych (s. 215)

4.3. Zwalczanie terroryzmu a system zbiorowego bezpieczeństwa Narodów Zjednoczonych: przypadki Syrii, Iraku i Jemenu (s. 219)

4.4. Zwalczanie terroryzmu przy użyciu siły zbrojnej: wojna sprawiedliwa? (s. 227)

ZAKOŃCZENIE: Ius ad bellum a filozofia prawa międzynarodowego (s. 235)

Bibliografia (s. 250)

Summary (s. 269)