Literatura jako ćwiczenie duchowe. Dzieło Czesława Miłosza w perspektywie postsekularne / Karina Jarzyńska

Przyjęta w książce perspektywa postsekularna sprzyja identyfikacji tych momentów w dziele Czesława Miłosza, w których religia i literatura stają się sojuszniczkami nowoczesności w dążeniu do (auto)refleksji oraz odpowiedzialności jednostek za własny rozwój i kondycję wspólnot, z jakimi decydują się identyfikować. Autorka analizuje wypowiedzi Miłosza na temat związków między religią, nowoczesnością a literaturą, wchodzące w dialog z przemyśleniami współczesnych badaczy kultury, oraz interpretuje jego hybrydyczne gatunkowo praktyki twórcze jako innowacyjne „ćwiczenia duchowe”. Zatrzymuje się również nad relacją między wybranymi utworami powstałymi w odpowiedzi na konkretne warunki historyczne, społeczne i egzystencjalne, co pozwala nakreślić mapę najważniejszych strategii artystycznych Miłosza i problemów, z którymi mierzył się w wybranym przez siebie medium. Myśl postsekularna zostaje przy tym wsparta innymi tendencjami w studiach kulturowych: postkolonializm pomaga zrozumieć stawkę pisania Zniewolonego umysłu, psychoanaliza – meandryczne zmagania z religią w Ziemi Ulro, krytyka afektywna i studia nad traumą towarzyszą interpretacji Ocalenia, a studia nad pamięcią i zwrot performatywny inspirują refleksję nad relacją Miłoszowych tekstów do tradycyjnych rytuałów.

„Książka Kariny Jarzyńskiej stanowi dokonanie ze wszech miar oryginalne i nowatorskie, wprowadzając do badań nad dziełem Czesława Miłosza perspektywę dotychczas mało obecną, czyli refleksję religioznawczą i kulturoznawczą. Jest to ujęcie tym bardziej zwracające uwagę, że do opisu silnie obecnego u autora Ocalenia splotu religijnego z postreligijnym dotychczasowe instrumentarium badawcze okazywało się albo zanadto jednostronne, albo mało metodologicznie spójne. Zamysł Jarzyńskiej jest tym bardziej ambitny, że przedmiotem swoich badań uczyniła nie tylko teksty literackie Miłosza, ale także inne teksty kultury, w tym korespondencję i autokomentarze poety, zdążając do swoistej, skupionej na jednym aspekcie, sumy wiedzy o autorze i jego dziele”.

prof. dr hab. Aleksander Fiut

„Książka dr Jarzyńskiej stawia w nowym świetle zagadnienie religijno-duchowego wymiaru zarówno pisarstwa Czesława Miłosza, jak jego osobowości twórczej. Autorka zaproponowała całościowe ujęcie tego problemu poprzez podjęcie dobrze dobranych «studiów przypadków», skoncentrowanych na skrupulatnej, nierzadko odkrywczej, interpretacji konkretnych utworów, stanowiących reprezentatywne dla Miłosza ujęcie kluczowych kwestii o charakterze religino-etyczno-duchowym. Otrzymujemy dzięki przyjęciu tej strategii nie tylko charakterystykę stałych i zmiennych cech tej twórczości w jej egzystencjalnym przebiegu, ale też swoistą typologię czy topografię stanowisk pisarza w głównych kwestiach z tej dziedziny.

Pionierski charakter ma propozycja spojrzenia na twórczość Miłosza – a pochodnie na całą literaturę – jako swego rodzaju «ćwiczenie duchowe». Kategoria ta wyprowadzona została z tradycji rozważań religijnych, lecz w jej ujęciu zyskała wyraźnie egzystencjalno-antropologiczny charakter. Literatura pojęta jako ćwiczenie duchowe to literatura, która formuje (w sensie duchowo-etyczno-światopoglądowym) i piszącego, i czytającego, która chce mówić o sprawach dla życia człowieka najważniejszych, i która czyniąc to – sprawia, że ten fundamentalny wymiar sztuki pisania się urzeczywistnia – uaktywniając w ten sposób performatywną siłę i charakter. Rozważania te prowadzą więc do zaproponowania pewnego (nowego) narzędzia teoretycznoliterackiej analizy, które – sprawdzone na dziele Czesława Miłosza – może być zastosowane z powodzeniem do badań również innych przedmiotów literackiego poznania”.

prof. dr hab. Ryszard Nycz

„Jako próba całościowego «przeczytania» twórczości wybitnego nowoczesnego poety narzędziami wypracowanymi na gruncie postsekularyzmu, rozprawa Kariny Jarzyńskiej może być uznana za pracę w dużej mierze pionierską i – jak się można spodziewać – wytyczającą ścieżki przyszłym analizom tego typu i stanowiącą dla nich ważny punkt odniesienia”.

prof. dr hab. Andrzej Zawadzki

„Praca jest próbą odpowiedzi na pytanie, na ile korzystne może okazać się przymierze ponowoczesnego literaturoznawstwa z reaktywowanym dziś świeckim myśleniem krypto-religijnym. W perspektywie zaproponowanej przez autorkę pisanie Miłosza jest aktem ustanawiania rzeczywistości jako realności wchodzącej w łączność z jej wymiarem sakralnym. Opisuje ona autora Kronik jako hierofantę i rewelatora, kogoś, kto konserwuje ład objawiony, lecz niekiedy czyni to z pozycji heretyka, który w swoim geście profanacji konsekruje go niejako powtórnie”.

prof. dr hab. Marek Zaleski