Chadidża i jej czarnookie siostry. Obraz kobiet bliskowschodnich z epoki narodzin islamu w średniowiecznej literaturze kręgu / Zofia A. Brzozowska

Prezentowana monografia stawia sobie za cel ukazanie literackich wizerunków Arabek i Persjanek z IV–VIII w., które odnaleźć można w utworach cerkiewnosłowiańskich (przede wszystkim – proweniencji staroruskiej) z XI–XVI w. W trzech pierwszych rozdziałach znajdzie Czytelnik omówienie obrazu kobiet, żyjących na Bliskim Wschodzie w erze przedmuzułmańskiej: mieszkanek perskiego imperium Sasanidów (224–651), ale nade wszystko – członkiń wielu plemion arabskich, znajdujących się we wspomnianym okresie na różnym stopniu rozwoju społecznego i cywilizacyjnego, będących wyznawczyniami tradycyjnych bóstw pogańskich, chrześcijaństwa, judaizmu lub zoroastryzmu. Rozdział czwarty poświęcony został pierwszym muzułmankom, tj. żonom i córkom proroka Mahometa, a piąty – małżonce jednego z kalifów z dynastii Umajjadów (661–750).

Materiał badawczy stanowią teksty, powstałe kilka stuleci po opisywanych w nich wydarzeniach i na odmiennym kulturowo obszarze, tj. w środowisku Słowian, którzy przyjąwszy chrześcijaństwo w obrządku wschodnim, weszli w sferę bezpośredniego oddziaływania cywilizacji bizantyńskiej (Bułgarzy, Serbowie, Rusini). Podstawą analizy są przede wszystkim teksty staroruskie, zebrane przez autorkę w znacznej mierze w latach 2017–2021, w toku bezpośrednich badań nad materiałem rękopiśmiennym, prowadzonych w Rosyjskiej Bibliotece Narodowej w St. Petersburgu oraz w zbiorach trzech instytucji moskiewskich: Rosyjskiej Biblioteki Państwowej, Państwowego Muzeum Historycznego i Rosyjskiego Państwowego Archiwum Akt Dawnych.

*

Książka Zofii A. Brzozowskiej odsłania przed Czytelnikiem praktycznie nieznany świat literackiego postrzegania – przez chrześcijańskich, średniowiecznych greckich i ruskich pisarzy – kobiet kręgu orientalnego w okresie poprzedzającym nastanie islamu oraz po jego ukształtowaniu na Półwyspie Arabskim i poza nim. Historie tych kobiet, pod piórami greckich i ruskich pisarzy miały posiadać także walor dydaktyczny dla ówczesnego czytelnika lub słuchacza. I niewątpliwie posiadały, Autorka to właściwie wydobyła. Transmisja tych przekazów źródłowych – nierzadko zdeformowanych z różnych względów – do Bizancjum, potem na Ruś, ukazuje stopień zainteresowania zdawałoby się egzotycznym, odmiennym wyznaniowo, odległym światem.

Dr hab. Zdzisław Pentek, prof. UAM Uniwersytet Adama Mickiewicza w Poznaniu

Wstęp 1

Rozdział I. Kapłanki, herezjarchinie i święte – mieszkanki Persji Sasanidów 29

1. Świadectwa czasu mroku – męczennice z okresu wielkiego prześladowania chrześcijan za panowania Szapura II (339–379) 34

2. Krystyna i Golenducha – dwie święte Persjanki z ostatnich dekad istnienia państwa Sasanidów 53

3. Portret herezjarchini – manichejka Kalinika i jej uczniowie 65

Rozdział II. Caryca Saracenów Mawia – pierwsza chrześcijańska władczyni Arabów? 71

Rozdział III. Portret zbiorowy Himjarytek z Nadżranu – kobiety południowo-arabskie między chrześcijaństwem, judaizmem a kulturą tradycyjną 91

Rozdział IV. Chadidża, Fatima i inne – kobiety z otoczenia Mahometa 115

Rozdział V. Caryca Saracenów Saida, „sroga lwica” – żona kalifa z dynastii Umajjadów sprawczynią męczeństwa mnicha Michała z ławry św. Saby 139

Zakończenie 157

Aneks. Wybrane teksty cerkiewnosłowiańskie, poświęcone Persjankom i Arabkom z IV–VIII w. 163

A. Żywot prologowy św. Golenduchy 163

B. O carycy Saracenów Mawii [z Latopisu helleńskiego i rzymskiego drugiej redakcji] 166

C. Żywot prologowy św. Synklityki Nadżrańskiej 167

D. O Chadidży, żonie Mahometa [z Latopisu helleńskiego i rzymskiego drugiej redakcji] 169

E. O carycy Saracenów Saidzie i mnichu Michale z ławry św. Saby [z Żywotu św. Teodora z Edessy] 170

Summary 181

Wykaz skrótów 239

Bibliografia 243

Rękopisy 243

Źródła 247

Opracowania 258

Abstrakt 277

Abstract 278

Indeksy 279

Indeks osób 279

Indeks nazw geograficznych i etnicznych 280