Zbożność i bezbożność w kulturze Greków / Joanna Rybowska

Autorka bada przejawy greckiej pobożności i śledzi reguły rządzące tą sferą w obszarze religii i obyczajowości starożytnych Greków. Opiera się na zachowanych źródłach literackich oraz szeroko pojmowanym piśmiennictwie, np. na materiałach inskrypcyjnych. Ze względu na zakres tematyczny praca wykracza daleko poza analizy filologiczne i sytuuje się na pograniczu religioznawstwa, antropologii kulturowej i filozofii. Jej niewątpliwym walorem jest kompleksowe ujęcie omawianej problematyki, zwłaszcza w obliczu obszernego i wielowątkowego zakresu badań. Czytelnik zapozna się z dyskusją na takie tematy, jak: Czy istniały normy religijne i instytucje o panhelleńskim znaczeniu, które kształtowały relacje Greków z bogami, czy też możemy mówić jedynie o religii poszczególnych poleis? Jaką rolę odgrywały niepisane normy religijne w życiu społecznym mieszkańców Hellady i jaki miały one wpływ na ukształtowanie się pojęcia prawa zwanego koinos nomos i koinos nomos kata fyseos? Dlaczego wystąpienia sofistów były wymierzone przeciwko tradycyjnie pojmowanej pobożności? Czy oskarżenie Sokratesa było wymierzone przeciwko bezbożnikowi? Dlaczego Sokrates, mogąc uniknąć kary śmierci, dobrowolnie poddał się wymierzonej mu karze?

Wstęp 11

A. Therapeia sive religio antiquorum Graecorum? Kult czy religia starożytnych Greków? 11

B. Jedna religia czy wiele religii? 16

Podsumowanie 24

C. Czy pobożność Greków może być zdefiniowana? 28

Rozdzia1 I. W poszukiwaniu znaczenia słów określających pobożność Greków i związanych z nimi nakazów i zakazów 39

1. ἡ ὁσίη, ἡ θέμις (ἐστίν) 39

2. τὸ ὅσιον, τὰ ὅσια 53

3. Przymiotnik ὅσιος oraz czasownik σέβομαι i ich derywaty 59

4. ὅσιος, ἱερός, βέβηλος 66

5. ὅσιος, δίκαιος 72

Podsumowanie 75

Rozdzia1 II. Prawa boskie i ludzkie w koncepcji starożytnych Greków 77

1. Agrapha – prawa czy normy moralne? 77

2. Agrapha jako νόμοι θεῶν 90

3. Agrapha jako τὰ κοινὰ νόμιμα i ὁ κοινὸς νόμος 99

4. Prawo natury (νόμος φύσεως) a koinos nomos kata fyseos u Arystotelesa 108

5. Jońscy filozofowie przyrody a teologiczna koncepcja jednego prawa bogów i ludzi u Heraklita 118

Podsumowanie 136

6. Bogini Themis i themistes 138

7. Zeus jako dawca praw i najwyższy sędzia 143

8. Niepisane prawa Kreteńczyków i Spartan 162

Podsumowanie 164

Rozdzia1 III. Eusebeia w praktyce 167

1. Świat bogów i ludzi 167

1.1. Pantes theoi. Phasma, epiphaneia 167

1.2. Bogowie natury i hiera 179

1.3. Nowi, obcy bogowie (ξενικοὶ θεοὶ, ksenikoi theoi) 186

1.4. Rola i znaczenie znaków w kontaktach ludzi z bogami 189

1.4.1. Wyrocznie 197

1.4.2. Asklepiejony 203

1.5. Święte igrzyska olimpijskie – „agony pod boskim przewodnictwem” 211

1.6. Amfiktionie 220

1.7. Od ludzi do bogów timē i charis 222

1.7.1. Anathēmata (ἀναθήματα) 228

1.7.2. Modlitwy (εὐχαί) i zaklęcia (κατάδεσμοι) 239

1.7.3. Thysia i jej przeciwnicy 260

Podsumowanie 300

1.8. Świat bogów i ludzi w koncepcji filozoficznej Epikura 302

Podsumowanie 309

2. Timē okazywana rodzicom jako przejaw pobożności i posłuszeństwa prawom ludzkim i boskim 310

2.1. Agrapha w Państwie i w Prawach Platona 323

2.2. Arystoteles o szacunku rodziców jako jednej z norm etycznych 334

3. Rytuały przejścia związane ze śmiercią, czyli opowieść Greków o zbożnym bądź bezbożnym końcu ludzkiego żywota 337

3.1. Słowo o zjawisku śmierci z różnych perspektyw 337

3.2. Sposób chowania zamarłych jako oznaka pobożności 340

3.3. Podstawowe nakazy nomima 341

3.4. Geras thanontōn – dar jako wyraz czci dla zmarłych (dary podstawowe) 344

3.5. Nomima w trudnych czasach 355

3.6. Śmierć w oikos i w polis 361

3.7. Pamięć o zmarłych 372

3.8. Nomima pod kontrolą nomoi 374

3.9. Prawa zabraniające grzebania bezbożników w ziemi ojczystej 378

Podsumowanie 382

4. Horkia, horkos i Zeus Horkios 384

Podsumowanie 412

5. Ksenia i Zeus Ksenios 413

6. Hiketeia i Zeus Hikēsios 427

6.1. Hiera asylia 443

Podsumowanie 457

Rozdzia1 IV. Czym jest to, co zbożne i bezbożne? 461

1. Atimia, hierosilia, atheotēs a asebeia 461

A. Atimia 462

Podsumowanie 476

B. Hierosylia 477

C. Atheotēs 482

2. Procesy o bezbożność 486

Podsumowanie 514

3. Pytania stawiane przez sofistów: Czy istnieją agrapha? 515

Podsumowanie 532

3.1. Krytiasz, syn Kallaischrosa 534

4. O Sokratesie, czyli o człowieku, który chciał służyć bogu 541

4.1. Sokrates obywatel Aten 541

4.2. Daimonion Sokratesa, czyli co? 548

4.3. Sokrates a bogowie ateńskiej polis 551

4.4. Bogowie Sokratesa i krytyka tradycyjnie pojmowanej therapheia theōn 555

4.5. Rozmowa Sokratesa z Eutyfronem O świętości (Peri hosiou) 559

4.6. Proces Sokratesa (399 r. p.n.e.) 565

Podsumowanie i wnioski 576

Ilustracje 581

Indeks verborum 603

Indeks autorEw nowoFytnych 610

Bibliografia 618

Summary 668

Od Redakcji 672