Prawo karne materialne / Jan Kulesza, Mateusz Filipczak, Krystyna Patora

Podręcznik stanowi wykład części ogólnej prawa karnego, podzielony według klasycznego schematu na naukę o przestępstwie, naukę o ustawie karnej oraz naukę o karze.

Autorzy omawiają ewolucję zasad odpowiedzialności karnej, wskazują odniesienia do systemów karnych innych państw i odwołania do dawnego polskiego prawa karnego.

Publikacja uwzględnia zmiany m.in. zaostrzające kary za przestępstwa wprowadzone ustawą z 07.07.2022 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. poz. 2600).

Książka jest przeznaczona dla studentów wydziałów prawa, będzie pomocna również słuchaczom kierunków administracyjnych, bezpieczeństwa wewnętrznego i politologii.

Wykaz skrótów | str. 17

Przedmowa | str. 19

Część I

Zagadnienia wstępne

Rozdział I

Pojęcie prawa karnego | str. 23

1. Prawo karne | str. 23
2. Prawo karne a inne gałęzie prawa | str. 28
3. Prawo karne a nauki pokrewne | str. 33

Rozdział II

Cele i funkcje prawa karnego | str. 37

1. Cele prawa karnego | str. 37
2. Funkcje prawa karnego | str. 39

2.1. Funkcja ochronna  | str. 39

2.2. Funkcja gwarancyjna | str. 40

2.3. Funkcja sprawiedliwościowa | str. 41

2.4. Funkcja prewencyjna | str. 43

2.4.1. Prewencja generalna | str. 43

2.4.2. Prewencja indywidualna  | str. 45

Rozdział III

Zasady prawa karnego | str. 47

1. Nullum crimen sine lege | str. 47
2. Nullum crimen sine lege scripta | str. 49
3. Nullum crimen sine lege certa | str. 55
4. Nullum crimen sine lege praevia | str. 58
5. Nullum crimen sine lege stricta | str. 61
6. Nulla poena sine lege | str. 63
7. Nullum crimen sine periculo sociali | str. 64
8. Zasada odpowiedzialności karnej za czyn | str. 65
9. Zasada winy | str. 66
10. Zasada odpowiedzialności indywidualnej i osobistej | str. 67
11. Zasada humanitaryzmu | str. 69

Rozdział IV

Rozwój nauki prawa karnego | str. 73

1. Idee humanitaryzmu i racjonalizmu | str. 73
2. Szkoła klasyczna | str. 74
3. Szkoła antropologiczna | str. 75
4. Szkoła socjologiczna | str. 76
5. Kierunek dogmatyczno-normatywny | str. 76
6. Kierunki powojenne | str. 77

6.1. Koncepcja obrony społecznej | str. 77

6.2. Neoklasycyzm – retrybutywizm | str. 78

6.3. Abolicjonizm | str. 78

Rozdział V

Teoria kryminalizacji | str. 81

1. Uwagi wstępne | str. 81
2. Kryminalizacja i penalizacja | str. 83
3. Zasada proporcjonalności | str. 84
4. Etapy kryminalizacji | str. 85
5. Czyn społecznie niebezpieczny | str. 86
6. Przydatność | str. 90
7. Konieczność | str. 92
8. Proporcjonalność sensu stricto | str. 95
9. Wątpliwości konstytucyjnoprawne i wykładnia prokonstytucyjna
   prawa karnego | str. 100

Część II

Nauka o ustawie karnej

Rozdział I

Obowiązywanie ustawy karnej | str. 107

1. Obowiązywanie pod względem czasu | str. 107

1.1. Uwagi wstępne | str. 107

1.2. Czas popełnienia czynu zabronionego  | str. 107

1.3. Przepisy intertemporalne | str. 111

1.3.1. Uwagi wstępne | str. 111

1.3.2. Zmiana ustawy a czas orzekania | str. 111

1.3.3. Zmiana ustawy a czas wykonania orzeczenia | str. 114

2. Obowiązywanie pod względem miejsca i osób | str. 116

2.1. Zasada wielomiejscowości  | str. 116

2.2. Czyny popełnione przez obywateli polskich i cudzoziemców w Polsce | str. 117

2.3. Czyny popełnione przez obywateli polskich i cudzoziemców za granicą  | str. 119

2.3.1. Uwagi wstępne | str. 119

2.3.2. Czyny popełnione przez obywateli polskich za granicą | str. 119

2.3.3. Czyny popełnione przez cudzoziemców i bezpaństwowców za granicą | str. 121

3. Uznawanie orzeczeń zapadłych za granicą | str. 122

Rozdział II

Budowa przepisu i normy w prawie karnym | str. 125

Rozdział III

Wykładnia przepisów prawa karnego | str. 131

Część III

Nauka o przestępstwie

Rozdział I

Struktura przestępstwa | str. 137

1. Wprowadzenie. Pięcioelementowa definicja przestępstwa | str. 137
2. Czyn człowieka naruszający normę sankcjonowaną | str. 140

2.1. Czyn i jego koncepcje | str. 140

2.2. Czyn człowieka | str. 145

2.3. Brak czynu | str. 146

2.4. Warunki naruszenia normy sankcjonowanej | str. 150

3. Czyn bezprawny | str. 153
4. Czyn karalny | str. 155
5. Czyn karygodny | str. 157
6. Czyn zawiniony | str. 164

Rozdział II

Podziały przestępstw | str. 171

1. Uwagi wstępne | str. 171
2. Zbrodnie i występki | str. 171
3. Przestępstwa umyślne i nieumyślne | str. 173
4. Przestępstwa typu podstawowego, uprzywilejowanego, kwalifikowanego | str. 174
5. Przestępstwa formalne i materialne | str. 177
6. Przestępstwa z naruszenia i z narażenia | str. 179

6.1. Przestępstwa z naruszenia albo z narażenia na niebezpieczeństwo abstrakcyjne albo konkretne | str. 179

6.2. Problem braku zagrożenia dla dobra prawnego przy przestępstwach abstrakcyjnego narażenia  | str. 185

7. Przestępstwa ogólnosprawcze albo indywidualne właściwe, albo niewłaściwe | str. 187
8. Przestępstwa z działania, z zaniechania, z działania i z zaniechania | str. 188
9. Przestępstwa ścigane z urzędu, na wniosek, z oskarżenia prywatnego | str. 189
10. Przestępstwa trwałe, jednorazowe i momentalne | str. 191
11. Przestępstwa pospolite i polityczne | str. 192

Rozdział III

Przedmiot przestępstwa | str. 195

1. Dobro prawne | str. 195

1.1. Istota dobra prawnego | str. 195

1.2. Dobra indywidualne i kolektywne | str. 197

1.3. Dobra kolektywne i agregat dóbr konkretno-indywidualnych | str. 198

2. Przedmiot przestępstwa. Przedmiot czynności wykonawczej | str. 199
3. Rodzajowy i indywidualny przedmiot ochrony | str. 201

Rozdział IV

Strona przedmiotowa przestępstwa | str. 205

1. Zespół znamion strony przedmiotowej | str. 205
2. Związek przyczynowy | str. 212

2.1. Wprowadzenie | str. 212

2.2. Teoria ekwiwalencji | str. 213

2.3. Teoria adekwatnego związku przyczynowego | str. 214

2.4. Teoria relewancji | str. 215

2.5. Teoria obiektywnego przypisania skutku z działania  | str. 215

2.6. Teoria obiektywnego przypisania skutku z zaniechania  | str. 217

2.6.1. Pojęcie i źródła obowiązku gwaranta | str. 217

2.6.2.  Przypisanie odpowiedzialności za niezapobiegnięcie skutkowi  | str. 222

Rozdział V

Podmiot przestępstwa | str. 225

1. Wprowadzenie | str. 225
2. Nieletni | str. 227
3. Młodociany | str. 230
4. Niepenalne postępowanie z nieletnimi | str. 231
5. Odpowiedzialność podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary | str. 234

Rozdział VI

Strona podmiotowa przestępstwa | str. 237

1. Wprowadzenie | str. 237
2. Umyślność | str. 238

2.1. Istota umyślności | str. 238

2.2. Zamiar bezpośredni | str. 239

2.3. Zamiar ewentualny | str. 242

3. Nieumyślność | str. 247
4. Złożona strona podmiotowa – tzw. „wina kombinowana” | str. 252

Rozdział VII

Postacie stadialne przestępstwa | str. 255

1. Wprowadzenie | str. 255
2. Przygotowanie | str. 257
3. Czynny żal przygotowującego | str. 261
4. Karalność przygotowania | str. 261
5. Usiłowanie udolne | str. 262
6. Karalność usiłowania udolnego | str. 265
7. Usiłowanie nieudolne | str. 266
8. Karalność usiłowania nieudolnego | str. 270
9. Czynny żal usiłującego i zapobiegnięcie skutkowi | str. 270
10. Kwestie sporne | str. 275

Rozdział VIII

Postaci współdziałania przestępnego | str. 277

1. Wprowadzenie | str. 277
2. Rozwój zasad odpowiedzialności za współdziałanie | str. 277

2.1. Koncepcja odpowiedzialności zbiorowej | str. 277

2.2. Koncepcja spisku | str. 281

2.3. Koncepcja udziału w cudzym przestępstwie | str. 281

2.4. Koncepcja jednolitego sprawstwa | str. 283

2.5. Koncepcja postaci zjawiskowych | str. 283

3. Sprawstwo | str. 284

3.1. Postaci sprawstwa | str. 284

3.2. Jednosprawstwo | str. 285

3.3. Współsprawstwo | str. 285

3.4. Sprawstwo kierownicze | str. 287

3.5. Sprawstwo polecające | str. 288

4. Podżeganie | str. 290
5. Odpowiedzialność prowokatora | str. 292
6. Pomocnictwo | str. 292
7. Metody rozróżnienia pomiędzy współsprawstwem a pomocnictwem | str. 295
8. Sprawstwo równoległe – współsprawstwo – pomocnictwo przez zaniechanie | str. 296
9. Karalność postaci współdziałania przestępnego | str. 299
10. Umyślność i nieumyślność współdziałających | str. 300
11. Odpowiedzialność za eksces współdziałających | str. 301
12. Zasada indywidualizacji odpowiedzialności karnej | str. 302
13. Czynny żal współdziałającego | str. 305

Rozdział IX

Okoliczności wyłączające winę | str. 307

1. Podstawy nieprzypisywalności winy | str. 307
2. Niepoczytalność. Poczytalność ograniczona | str. 310
3. Odpowiedzialność karna sprawcy w stanie nietrzeźwości lub odurzenia | str. 315
4. Stan wyższej konieczności wyłączający winę | str. 319
5. Klauzula wyłączenia stanu wyższej konieczności | str. 321
6. Rozkaz wojskowy | str. 323
7. Błąd co do znamion statuujących typ podstawowy | str. 325
8. Błąd co do znamion statuujących typ uprzywilejowany | str. 330
9. Błąd co do znamion statuujących typ kwalifikowany | str. 330
10. Błąd co do znamion kontratypu bądź okoliczności wyłączającej winę | str. 331
11. Błąd co do bezprawności | str. 333

Rozdział X

Okoliczności wyłączające bezprawność | str. 337

1. Przyczyny braku odpowiedzialności karnej | str. 337
2. Uzasadnienie wyłączenia bezprawności | str. 338

2.1. Koncepcja W. Woltera – pojęcie kontratypu | str. 338

2.2. Ogólna teoria kontratypów | str. 340

2.3. Teoria kontratypów uwzględniająca kontekst konstytucyjny | str. 343

3. Katalog okoliczności wyłączających bezprawność | str. 346
4. Stan wyższej konieczności | str. 348
5. Przekroczenie granic stanu wyższej konieczności | str. 352
6. Kolizja obowiązków | str. 353
7. Obrona konieczna | str. 356
8. Przekroczenie granic obrony koniecznej | str. 373
9. Ryzyko nowatorstwa | str. 379
10. Kontratypy pozakodeksowe i pozaustawowe | str. 380

10.1.  Wprowadzenie | str. 380

10.2.  Działanie w ramach uprawnień lub obowiązków | str. 380

10.3.  Zgoda dysponenta dobrem | str. 381

10.4.  Czynności lecznicze | str. 382

10.5.  Wychowywanie małoletnich | str. 383

10.6.  Ryzyko sportowe | str. 383

10.7.  Zwyczaj | str. 384

11. Okoliczności nietworzące kontratypu | str. 385

11.1.  Prowokacja dziennikarska | str. 385

11.2.  Działalność artystyczna | str. 387

11.3.  Nieposłuszeństwo obywatelskie | str. 388

Rozdział XI

Wyłączanie wielości ocen prawnokarnych | str. 391

1. Wprowadzenie | str. 391
2. Zbieg przepisów ustawy | str. 392

2.1. Istota zbiegu | str. 392

2.2. Zbieg pozorny i pomijalny przepisów ustawy | str. 393

2.3. Zbieg rzeczywisty niepomijalny przepisów ustawy | str. 396

3. Zbieg przestępstw | str. 397

3.1. Istota zbiegu | str. 397

3.2. Czyn ciągły | str. 397

3.3. Ciąg przestępstw | str. 400

3.4. Pozorny i rzeczywisty pomijalny zbieg przestępstw | str. 401

3.5. Rzeczywisty niepomijalny zbieg przestępstw | str. 404

Część IV

Nauka o karze

Rozdział I

Zasady i dyrektywy wymiaru środków reakcji penalnej | str. 409

1. Ustawowy i sądowy wymiar kary | str. 409
2. Zasady wymiaru kary | str. 411
3. Dyrektywy wymiaru kary | str. 414

Rozdział II

Kary | str. 421

1. Pojęcie kary kryminalnej | str. 421
2. Kara kryminalna a inne rodzaje sankcji prawnych | str. 429
3. Teorie karania | str. 432

3.1. Uwagi wstępne | str. 432

3.2. Teorie bezwzględne | str. 435

3.3. Teorie względne | str. 438

3.4. Synteza teorii w kierunku koncepcji mieszanych | str. 439

3.5. Ekonomiczna analiza prawa karnego w kontekście nauki o karze | str. 440

4. System środków prawnokarnej reakcji na popełnione przestępstwo | str. 442
5. System kar w prawie karnym sensu stricto | str. 443

5.1. Katalog kar | str. 443

5.2. Konstrukcja odpowiedzialności karnej z perspektywy stosowania norm prawa karnego | str. 443

5.3. Elementy wymierzenia kary | str. 444

6. Kara pozbawienia wolności | str. 444
7. Kara grzywny | str. 447

7.1. Istota kary grzywny | str. 447

7.2. Grzywna kumulatywna orzekana na podstawie art. 33 § 2 k.k. | str. 451

7.3. Grzywna orzekana w związku z warunkowym zawieszeniem wykonania kary | str. 452

8. Kara ograniczenia wolności | str. 453
9. Sankcja zamienna (art. 37a § 1 i 2 k.k.) | str. 457
10. Kary sekwencyjne/koniunkcja kar (art. 37b k.k.) | str. 458

Rozdział III

Środki karne | str. 461

1. Wprowadzenie | str. 461
2. Katalog środków karnych | str. 463
3. Formy prawne orzekania środków karnych | str. 464
4. Zasady orzekania środków karnych | str. 465
5. Czas orzekania środków karnych | str. 465
6. Charakterystyka prawna konstrukcji środków karnych | str. 467
7. Pozbawienie praw publicznych | str. 467
8. Zakazy, o których mowa w art. 41 k.k. | str. 469

8.1. Wprowadzenie | str. 469

8.2. Zakaz zajmowania określonego stanowiska albo wykonywania określonego zawodu | str. 469

8.3. Zakazy związane z przestępstwami popełnionymi na szkodę małoletnich | str. 471

8.4. Zakazy związane z pracą w organach i instytucjach państwowych i samorządu terytorialnego oraz w spółkach prawa handlowego z udziałem Skarbu Państwa lub jednostek samorządu terytorialnego | str. 474

8.5. Zakaz prowadzenia określonej dziawłalności gospodarczej | str. 477

9. Zakaz przebywania w określonych środowiskach lub miejscach, kontaktowania się z określonymi osobami, zbliżania się do określonych osób lub opuszczania określonego miejsca pobytu bez zgody sądu i nakaz opuszczenia lokalu | str. 478
10. Zakaz wstępu na imprezę masową | str. 480
11. Zakaz wwstępu do ośrodków gier i uczestnictwa w grach hazardowych | str. 483
12. Zakaz prowadzenia pojazdów | str. 483
13. Świadczenie pieniężne | str. 486
14. Podanie wyroku do publicznej wiadomości | str. 488
15. Charakter prawny art. 43c k.k. | str. 488
16. Degradacja | str. 489

Rozdział IV

Przepadek i środki kompensacyjne | str. 491

1. Przepadek owoców i narzędzi przestępstwa | str. 491
2. Przepadek przedsiębiorstwa | str. 496
3. Przepadek pojazdu mechanicznego | str. 497
4. Przepadek korzyści pośrednich z przestępstwa | str. 498
5. Podstawy szczególne przepadku | str. 500
6. Naprawienie szkody i nawiązka | str. 501

Rozdział V

Środki zabezpieczające | str. 507

1. Wprowadzenie | str. 507
2. Katalog środków zabezpieczających | str. 509
3. Zasady i dyrektywy orzekania środków zabezpieczających | str. 510
4. Orzekanie pobytu w zakładzie psychiatrycznym | str. 512

4.1. Uwagi wstępne | str. 512

4.2. Orzekanie pobytu w zakładzie psychiatrycznym wobec osoby niepoczytalnej | str. 513

4.3. Orzekanie pobytu w zakładzie psychiatrycznym wobec osoby o ograniczonej poczytalności | str. 513

4.4. Orzekanie pobytu w zakładzie psychiatrycznym wobec osoby z zaburzeniami preferencji seksualnych | str. 514

4.5. Środki zabezpieczające a ustawa o postępowaniu wobec osób z zaburzeniami psychicznymi stwarzających zagrożenie życia, zdrowia lub wolności seksualnej innych osób | str. 516

5. Terapia, obowiązki i zakazy | str. 517

Rozdział VI

Środki probacyjne | str. 519

1. Wprowadzenie historyczno-teoretyczne | str. 519
2. System środków probacyjnych | str. 520
3. Warunkowe umorzenie postępowania | str. 521
4. Podjęcie postępowania warunkowo umorzonego | str. 523
5. Warunkowe zawieszenie wykonania kary | str. 525
6. Zarządzenie wykonania kary | str. 527
7. Warunkowe przedterminowe zwolnienie z wykonania kary lub środka karnego | str. 529

Rozdział VII

Nadzwyczajne obostrzenie kary | str. 533

1. Recydywa specjalna podstawowa | str. 533
2. Recydywa specjalna wielokrotna | str. 535
3. Rozciągnięcie konsekwencji multirecydywy | str. 537

3.1. Stałe źródło dochodu | str. 537

3.2. Przestępczość zorganizowana | str. 538

3.3. Przestępstwo terrorystyczne | str. 542

4. Przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji | str. 543
5. Czyn ciągły | str. 544
6. Ciąg przestępstw | str. 545
7. Występek o charakterze chuligańskim | str. 545
8. Przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu | str. 548
9. Kodeks karny skarbowy | str. 548

Rozdział VIII

Nadzwyczajne złagodzenie kary | str. 551

1. Ogólne podstawy nadzwyczajnego złagodzenia kary | str. 551
2. Tak zwany mały świadek koronny | str. 553
3. Denuncjator | str. 555
4. Sposoby nadzwyczajnego łagodzenia kary | str. 555
5. Świadek koronny | str. 556
6. Zbieg podstaw łagodzenia i obostrzania kar | str. 559

Rozdział IX

Wymiar kary łącznej | str. 561

Rozdział X

Darowanie ukarania | str. 567

1. Wprowadzenie | str. 567
2. Przedawnienie | str. 568

2.1. Uwagi wstępne | str. 568

2.2. Przedawnienie karalności | str. 568

2.3. Przedawnienie wykonania kary | str. 572

3. Zatarcie skazania | str. 573
4. Odstąpienie od wymierzenia kary | str. 574
5. Abolicja i amnestia | str. 576
6. Ułaskawienie | str. 577
7. Immunitety | str. 577

Literatura podstawowa | str. 579

Skorowidz | str. 581