Polskie prawo konstytucyjne

Podręcznik w syntetyczny i przystępny sposób przedstawia zagadnienia ustroju konstytucyjnego Rzeczypospolitej Polskiej z uwzględnieniem ustaw i innych aktów normatywnych regulujących wolności i prawa jednostki oraz organizację i funkcjonowanie naczelnych organów państwowych i samorządu terytorialnego.

Książka omawia m.in.:
• podstawowe wolności i prawa człowieka,
• system konstytucyjnych organów władzy publicznej,
• sposób funkcjonowania naczelnych organów państwa,
• genezę i współczesne znaczenie zasad ustroju, ich konkretyzację w Konstytucji i innych aktach normatywnych.

Atutem publikacji jest przedstawienie omawianych zagadnień z uwzględnieniem praktyki stosowania prawa oraz orzecznictwa sądów. Podręcznik obejmuje najnowsze zmiany prawne dotyczące m.in. prawa wyborczego, regulaminów parlamentarnych oraz władzy sądowniczej.

Opracowanie jest przeznaczone dla studentów prawa i aplikantów. Będzie pomocne także studentom kierunków nieprawniczych (m.in. politologii, administracji, socjologii, europeistyki), prawnikom praktykom związanym z wymiarem sprawiedliwości i poszczególnymi organami konstytucyjnymi Rzeczypospolitej Polskiej oraz osobom naukowo zajmującym się omawianą materią.

SPIS TREŚCI
Wykaz skrótów 15
Rozdział 1
Przedmiot prawa konstytucyjnego 19
Rozdział 2
Konstytucja i pozostałe źródła prawa 23
2.1. Źródła prawa 24
2.1.1. Źródła prawa – pojęcie 24
2.1.2. Źródła prawa a podstawowe zasady ustroju 27
2.1.3. Dychotomiczny podział źródeł prawa 29
2.2. Konstytucja jako źródło prawa 32
2.2.1. Ewolucja konstytucjonalizmu 32
2.2.2. Rozwój polskiego konstytucjonalizmu 34
2.2.3. Konstytucja z 1997 r. 36
2.2.4. Gwarancje nadrzędności Konstytucji 39
2.2.5. Nadrzędność Konstytucji a prawo Unii Europejskiej 40
2.2.6. Zmiana Konstytucji 42
2.3. Pozostałe źródła prawa 44
2.3.1. Ustawa 44
2.3.2. Rozporządzenie z mocą ustawy 48
2.3.3. Ratyfikowane umowy międzynarodowe 48
2.3.4. Prawo Unii Europejskiej 53
2.3.5. Rozporządzenia 53
2.3.6. Prawo miejscowe 57
2.3.7. Prawo wewnętrzne 60
2.3.8. Kwalifikacja systemu źródeł prawa w RP 63
Rozdział 3
Zasady ustrojowe 65
3.1. Pojęcie zasad konstytucyjnych 65
3.2. Zasada dobra wspólnego 66
3.3. Zasada zwierzchnictwa Narodu i zasada państwa demokratycznego 66
3.4. Zasada państwa prawnego urzeczywistniającego zasady sprawiedliwości społecznej 70
3.5. Zasada podziału i równowagi władzy 73
3.6. Zasada społeczeństwa obywatelskiego 78
3.7. Zasada społecznej gospodarki rynkowej 80
Rozdział 4
Konstytucyjny status jednostki 83
4.1. Kształtowanie się idei ochrony praw człowieka 83
4.2. Prawa człowieka w polskich konstytucjach 88
4.3. Zasady przewodnie konstytucyjnego systemu praw jednostki 90
4.3.1. Uwagi wprowadzające 90
4.3.2. Zasada godności 90
4.3.3. Zasada wolności 95
4.3.4. Zasada równości i zakaz dyskryminacji 96
4.4. Rozróżnienie praw i wolności 102
4.5. Prawa i wolności jednostki w Konstytucji RP 103
4.5.1. Uwagi wprowadzające 103
4.5.2. Prawa osobiste 104
A. Prawo do prawnej ochrony życia (art. 38 Konstytucji) 104
B. Nietykalność osobista 105
C. Prawo do sądu 106
D. Prawo do prywatności 110
E. Wolność sumienia i religii 113
F. Wolność słowa 118
4.5.3. Prawa i wolności polityczne 125
A. Uwagi ogólne 125
B. Wolność zgromadzeń 126
C. Wolność zrzeszania się 131
D. Prawo dostępu do służby publicznej 141
E. Prawo do informacji publicznej 141
F. Czynne prawo wyborcze i prawo udziału w referendum 144
G. Prawo petycji 145
4.5.4. Prawa socjalne 146
A. Uwagi ogólne 146
B. Prawo do własności i innych praw majątkowych 148
C. Wolność wyboru i wykonywania zawodu 151
D. Prawo do ochrony zdrowia 152
E. Prawo do nauki 153
F. Ochrona rodziny, macierzyństwa i praw dziecka 155
G. Wolność sztuki, nauki i nauczania 156
H. Prawo do ochrony środowiska 157
I. Zasady polityki dotyczące potrzeb mieszkaniowych 158
4.6. Ograniczenia praw i wolności jednostki 159
4.6.1. Warunki ograniczania praw człowieka w czasie normalnego funkcjonowania państwa 159
4.6.2. Warunki ograniczania praw człowieka w czasie stanów nadzwyczajnych 165
4.7. Środki ochrony konstytucyjnych praw i wolności jednostki 167
4.7.1. Prawo do odszkodowania 167
4.7.2. Prawo do sądu 168
4.7.3. Prawo do zaskarżenia orzeczeń i decyzji 169
4.7.4. Skarga konstytucyjna 170
4.7.5. Wniosek do RPO 171
4.8. Konstytucyjne obowiązki jednostki 172
Rozdział 5
Suwerenność i formy jej realizacji w Konstytucji RP 175
5.1. Wybory organów przedstawicielskich – wprowadzenie 177
5.2. Podstawowe pojęcia prawa wyborczego na tle przebiegu wyborów parlamentarnych 180
5.3. Źródła polskiego prawa wyborczego 186
5.4. Podstawowe zasady prawa wyborczego (przymiotniki wyborcze) 189
5.4.1. Zasada powszechności wyborów 189
5.4.2. Zasada równości wyborów 197
5.4.3. Zasada bezpośredniości wyborów 204
5.4.4. Zasada tajności głosowania 207
5.4.5. Zasada określająca ustalanie wyniku wyborów 209
A. System większościowy 209
B. System proporcjonalny 211
5.4.6. Zasada wolnych wyborów 217
5.5. Organy wyborcze 219
5.6. Organizacja i przebieg wyborów do Sejmu 220
5.7. Organizacja i przebieg wyborów do Senatu 226
5.8. Organizacja i przebieg wyborów Prezydenta RP 226
5.9. Formy demokracji bezpośredniej 228
5.9.1. Obywatelska inicjatywa ustawodawcza 228
5.9.2. Referendum 231
A. Referendum w sprawach o szczególnym znaczeniu dla państwa 232
B. Referendum w sprawie wyrażenia zgody na ratyfikację umowy międzynarodowej przekazującej kompetencje 234
C. Referendum zatwierdzające zmianę Konstytucji RP 235
D. Referendum lokalne 236
E. Ustawa o referendum ogólnokrajowym 236
Rozdział 6
Sejm i Senat 241
6.1. Sejm i Senat jako parlament 241
6.2. Sejm i Senat jako organy przedstawicielskie 242
6.3. Bikameralizm 243
6.4. Mandat przedstawicielski oraz status posłów i senatorów 244
6.4.1. Mandat wolny 245
6.4.2. Ramy czasowe mandatu parlamentarnego 246
6.4.3. Zasada incompatibilitas 247
6.4.4. Ochrona wykonywania mandatu parlamentarnego 251
A. Immunitety i przywileje 251
B. Gwarancje materialne 256
6.4.5. Szczególne uprawnienia posłów i senatorów poza izbą 257
6.4.6. Obowiązki posłów i senatorów 258
6.4.7. Odpowiedzialność regulaminowa 259
6.5. Kadencja i zasady działania Sejmu i Senatu 259
6.5.1. Kadencja parlamentu 259
6.5.2. Zasada dyskontynuacji 263
6.5.3. Zasada autonomii organizacyjnej Sejmu i Senatu 265
6.5.4. Zasada permanencji 267
6.5.5. Zasada jawności 268
6.6. Organizacja wewnętrzna 269
6.6.1. Organy Sejmu i Senatu 269
A. Marszałek 269
B. Wicemarszałkowie 270
C. Prezydium 271
D. Konwent seniorów 271
E. Komisje 271
F. Kluby, koła i zespoły parlamentarne 272
6.7. Funkcje parlamentu 272
6.7.1. Funkcja ustawodawcza 272
A. Przygotowanie projektu ustawy i wykonanie inicjatywy ustawodawczej 274
B. Postępowanie z projektem ustawy w Sejmie 276
C. Postępowanie w Senacie w sprawie ustawy uchwalonej przez Sejm 281
D. Postępowanie w Sejmie w sprawie rozpatrzenia poprawek Senatu albo decyzji o odrzuceniu ustawy 282
E. Podpisanie ustawy przez Prezydenta i zarządzenie jej ogłoszenia 283
F. Postępowanie w Sejmie w sprawie wniosku Prezydenta RP o ponowne rozpatrzenie ustawy 284
G. Sejm a postępowanie w trybie prewencyjnej kontroli konstytucyjności ustawy 284
H. Szczególne postacie postępowania ustawodawczego 285
6.7.2. Funkcja ustrojodawcza 289
6.7.3. Funkcja kreacyjna 291
6.7.4. Funkcja kontrolna 292
6.7.5. Funkcja współuczestniczenia w kształtowaniu polityki państwa 296
6.8. Zgromadzenie Narodowe 297
Rozdział 7
Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej 301
7.1. Konstytucyjna koncepcja urzędu Prezydenta 301
7.2. Funkcje Prezydenta w porządku ustrojowym 303
7.3. Konstytucyjne zadania Prezydenta i ich znaczenie prawne 305
7.4. Status prawnoustrojowy Prezydenta RP 307
7.5. Objęcie urzędu, przerwy w jego sprawowaniu, kadencja i jej zakończenie 309
7.6. Zastępstwo Prezydenta 312
7.7. Kompetencje Prezydenta i ich podziały (typologie) 313
7.7.1. Klasyfikacje kompetencji Prezydenta 313
7.7.2. Kompetencje w sferze zmiany Konstytucji i demokracji bezpośredniej 314
7.7.3. Kompetencje Prezydenta wobec organów władzy ustawodawczej 315
7.7.4. Kompetencje Prezydenta związane z władzą wykonawczą 317
A. Uprawnienia organizacyjno-kreacyjne 317
B. Uprawnienia inicjatywne 318
C. Rola Prezydenta w sferze polityki zagranicznej 318
D. Sfera zewnętrznego bezpieczeństwa państwa i najwyższe zwierzchnictwo nad Siłami Zbrojnymi 322
E. Uprawnienia prawodawcze 323
7.7.5. Kompetencje Prezydenta odnoszące się do władzy sądowniczej 324
7.7.6. Kompetencje wobec organów kontroli państwowej, ochrony prawa i NBP 326
7.7.7. „Klasyczne” kompetencje głowy państwa 326
7.8. Prawne formy realizacji kompetencji Prezydenta 326
7.9. Zasada kontrasygnaty – znaczenie ustrojowe i zakres 327
7.10. Instytucje pomocnicze Prezydenta 328
7.10.1. Kancelaria Prezydenta 329
7.10.2. Rada Bezpieczeństwa Narodowego 330
7.11. Odpowiedzialność Prezydenta 330
7.12. Status prawny byłego Prezydenta 332
Rozdział 8
Rada Ministrów 335
8.1. Rada Ministrów a rząd 335
8.2. Rada Ministrów jako polityczny organ władzy wykonawczej 336
8.3. Powoływanie Rady Ministrów 337
8.3.1. Założenia ogólne 337
8.3.2. Procedura zasadnicza 339
A. Etap prezydencki 339
B. Etap sejmowy 342
8.3.3. Pierwsza procedura rezerwowa 344
A. Etap sejmowy 344
B. Etap prezydencki 345
8.3.4. Druga procedura rezerwowa 346
A. Etap prezydencki 346
B. Etap sejmowy 347
8.4. Dymisja 347
8.4.1. Pierwsze posiedzenie Sejmu nowej kadencji 348
8.4.2. Nieuchwalenie przez Sejm wotum zaufania dla Rady Ministrów 349
8.4.3. Wyrażenie Radzie Ministrów wotum nieufności 349
8.4.4. Rezygnacja Prezesa Rady Ministrów 350
8.5. Zmiany w składzie Rady Ministrów 350
8.6. Członkowie Rady Ministrów 351
8.6.1. Prezes Rady Ministrów 352
8.6.2. Wiceprezesi Rady Ministrów 355
8.6.3. Ministrowie 355
A. Ministrowie „resortowi” 356
B. Ministrowie „bez teki” 356
C. Przewodniczący komitetów 357
8.7. Organy wewnętrzne, doradcze i pomocnicze rządu 357
8.8. Kompetencje Rady Ministrów 358
8.9. Funkcjonowanie Rady Ministrów 360
8.10. Odpowiedzialność Rady Ministrów i jej członków 362
8.10.1. Odpowiedzialność polityczna 362
A. Wotum zaufania 363
B. Wotum nieufności 363
C. Absolutorium 366
8.10.2. Odpowiedzialność prawna 367
Rozdział 9
Samorząd terytorialny 369
9.1. Geneza i istota samorządu terytorialnego 369
9.2. Konstytucyjne podstawy działania samorządu terytorialnego 370
9.3. Struktura i ustrój samorządu terytorialnego 372
Rozdział 10
Sądy i trybunały 375
10.1. Sądy 376
10.1.1. Specyfika pozycji ustrojowej trzeciej władzy 376
10.1.2. Pojęcie sądu. Zasada sądowego wymiaru sprawiedliwości 379
10.1.3. Zasada niezależności sądów – niezależność organizacyjna, funkcjonalna i personalna 381
10.1.4. Zasada niezawisłości sędziów i jej gwarancje 384
A. Powoływanie sędziów – rola KRS i Prezydenta 385
B. Stabilizacja urzędu sędziego 389
C. Odpowiedzialność sędziów i gwarancje materialne 391
D. Podległość sędziów Konstytucji i ustawom – konsekwencje ustrojowe w zakresie kontroli prawa 393
10.1.5. Konstytucyjna struktura systemu sądów w RP 394
A. Sądy powszechne 395
B. Sądy administracyjne 395
C. Sądy wojskowe 396
D. Sąd Najwyższy 396
10.1.6. Zasada udziału obywateli w wymiarze sprawiedliwości 399
10.2. Trybunał Konstytucyjny 402
10.2.1. Dwa główne modele sądownictwa konstytucyjnego: amerykański i kelsenowski 402
10.2.2. Geneza i rozwój sądownictwa konstytucyjnego w Polsce 404
10.2.3. Pozycja ustrojowa TK w Polsce pod rządami Konstytucji z 1997 r. na tle zasady podziału władzy 406
10.2.4. Status prawny sędziego TK 407
10.2.5. Organizacja wewnętrzna TK 410
10.2.6. Kompetencje TK 412
A. Orzekanie w sprawach legalności (w tym konstytucyjności) aktów normatywnych 412
B. Orzekanie w sprawach konstytucyjności celów lub działalności partii politycznych 429
C. Rozstrzyganie sporów kompetencyjnych pomiędzy centralnymi konstytucyjnymi organami państwa 431
D. Orzekanie w sprawach stwierdzenia przeszkody w sprawowaniu urzędu przez Prezydenta RP 431
E. Sygnalizacja 433
10.2.7. Kryzys lat 2015–2016 oraz upadek Trybunału Konstytucyjnego w Polsce po 19.12.2016 r. 433
10.3. Trybunał Stanu 438
10.3.1. Odpowiedzialność konstytucyjna – przesłanki i pojęcie 438
10.3.2. Trybunał Stanu – pozycja ustrojowa 445
10.3.3. Wybór Trybunału Stanu 447
10.3.4. Status członków Trybunału Stanu 449
10.3.5. Funkcje Trybunału Stanu – odpowiedzialność konstytucyjna 451
10.3.6. Aspekt praktyczny 465
Rozdział 11
Organy kontroli państwowej, ochrony prawa i bank centralny 467
11.1. Najwyższa Izba Kontroli 468
11.1.1. Wstęp 468
11.1.2. Pozycja ustrojowa NIK 469
11.1.3. Organizacja NIK 470
11.1.4. Zakres i kryteria kontroli 472
11.1.5. Zasady i tryb postępowania kontrolnego 473
11.2. Rzecznik Praw Obywatelskich 474
11.2.1. Uwagi wstępne 474
11.2.2. Ogólna charakterystyka 475
11.2.3. Powoływanie, kadencja, odwoływanie 478
11.2.4. Postępowanie przed urzędem RPO 480
11.2.5. Kompetencje Rzecznika w razie stwierdzenia naruszenia praw lub wolności 481
11.3. Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji 483
11.3.1. Geneza i zadania Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji 483
11.3.2. Pozycja ustrojowa Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji 484
11.3.3. Skład, organizacja i status członków Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji 485
11.3.4. Przewodniczący Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji 487
11.3.5. Kompetencje Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji 487
A. Kompetencje prawotwórcze 488
B. Kompetencje koncesyjne 488
C. Kompetencje kontrolne 488
11.3.6. Odpowiedzialność Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji oraz jej członków 490
11.4. Narodowy Bank Polski 490
11.4.1. Pozycja ustrojowa i zadania Narodowego Banku Polskiego 490
11.4.2. Organizacja i zasady funkcjonowania Narodowego Banku Polskiego 492
Rozdział 12
Stany nadzwyczajne 495
12.1. Istota instytucji 495
12.2. Konstytucyjne zasady dotyczące stanów nadzwyczajnych 499
12.3. Stan wojenny 503
12.4. Stan wyjątkowy 507
12.5. Stan klęski żywiołowej 509
12.6. Ingerencje w konstytucyjne wolności i prawa człowieka i obywatela w stanach nadzwyczajnych 511
Skorowidz 515
O Autorach 529