Niezależność władzy sądowniczej a model stosunku służbowego sędziego / Maciej Jakub Zieliński

Książka jest pierwszą na polskim rynku publikacją, w której w sposób kompleksowy została omówiona problematyka niezależności władzy sądowniczej. Przeprowadzono w niej analizę aktualnych rozwiązań prawnych regulujących stosunek prawny sędziów sądów powszechnych, administracyjnych i Sądu Najwyższego.

Autor przedstawia nośne w ostatnim czasie – zwłaszcza w orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej i Europejskiego Trybunału Praw Człowieka – pojęcie niezależności władzy sądowniczej. Rozważania przeprowadza jednak znacznie szerzej, obejmując ideowe i doktrynalne uwarunkowania tej koncepcji, jej genezę oraz ewolucję.

Czytelników szczególnie powinny zainteresować uwagi dotyczące konstytucyjnych, unijnych, konwencyjnych i praktycznych uwarunkowań kształtowania modeli stosunku służbowego sędziego.

Publikacja jest przeznaczona dla sędziów i legislatorów, a także adwokatów, radców prawnych, prokuratorów oraz pracowników naukowych zajmujących się omawianą tematyką.

Wykaz skrótów | str. 19

Wprowadzenie – przedmiot i metoda badań | str. 23

Część pierwsza

Idea niezależności władzy sądowniczej i jej jurydyzacja

Rozdział I

Niezależność władzy sądowniczej jako idea | str. 47

1. Wprowadzenie | str. 47
2. Geneza i ewolucja idei niezależności władzy sądowniczej | str. 49

2.1. Wprowadzenie | str. 49

2.2. Idea podziału władzy jako tło dla kształtowania się koncepcji niezależności władzy sądowniczej | str. 49

2.3. „Władza sądzenia” w ujęciu Monteskiusza i współczesnych mu myślicieli angielskich | str. 54

2.4. Niezależność władzy sądowniczej w poglądach amerykańskich Ojców Założycieli | str. 57

2.5. Niezależność władzy sądowniczej w poglądach nauki francuskiej | str. 61

3. Wnioski | str. 62

Rozdział II

Jurydyzacja idei niezależności władzy sądowniczej | str. 65

1. Geneza i ewolucja regulacji prawnych dotyczących niezależności władzy sądowniczej | str. 65

1.1. Wprowadzenie | str. 65

1.2. Geneza regulacji prawnych dotyczących gwarancji niezależności sędziów w prawie angielskim i jej przeniknięcie do systemu amerykańskiego | str. 67

1.3. Jurydyzacja niezależności władzy sądowniczej w prawie międzynarodowym | str. 76

1.4. Wnioski | str. 83

2. Jurydyzacja idei niezależności władzy sądowniczej we współczesnych porządkach prawnych wybranych państw Unii Europejskiej | str. 84

2.1. Wprowadzenie | str. 84

2.2. Jurydyzacja idei niezależności władzy sądowniczej we współczesnym prawie niemieckim | str. 86

2.2.1. Wprowadzenie | str. 86

2.2.2. Teoretyczne ujęcie niezależności sędziowskiej w nauce niemieckiej | str. 88

2.2.3. Powoływanie sędziów niemieckich a problem niezależności sędziowskiej | str. 90

2.2.4. Finansowe gwarancje niezależności sędziowskiej | str. 96

2.2.5. Nadzór służbowy i odpowiedzialność dyscyplinarna sędziów niemieckich | str. 97

2.2.6. Nieusuwalność i nieprzenoszalność sędziów niemieckich | str. 99

2.2.7. Pozostałe gwarancje niezależności władzy sądowniczej | str. 102

2.3. Jurydyzacja idei niezależności władzy sądowniczej we współczesnym prawie hiszpańskim | str. 106

2.3.1. Wprowadzenie | str. 106

2.3.2. Teoretyczne ujęcie niezależności władzy sądowniczej w nauce hiszpańskiej | str. 108

2.3.3. Powoływanie sędziów hiszpańskich a problem niezależności sędziowskiej | str. 110

2.3.4. Finansowe gwarancje niezależności sędziowskiej | str. 115

2.3.5. Nieusuwalność i nieprzenoszalność sędziów hiszpańskich | str. 116

2.3.6. Odpowiedzialność sędziów i immunitet sędziowski | str. 119

2.3.7. Pozostałe gwarancje niezależności władzy sądowniczej w prawie hiszpańskim | str. 123

2.4. Wnioski | str. 125

Rozdział III

Niezależność władzy sądowniczej – aspekty teoretyczne | str. 127

1. Stan dyskusji na temat pojęcia niezależności władzy sądowniczej | str. 127
2. Niezależność władzy sądowniczej jako pojęcie ze swej istoty sporne | str. 140
3. Teoretyczne uzasadnienie potrzeby niezależności władzy sądowniczej | str. 145

3.1. Niezależność władzy sądowniczej jako gwarancja rządów prawa i filar państwa prawnego | str. 145

3.2. Niezależność władzy sądowniczej jako gwarancja poszanowania praw człowieka | str. 157

3.3. Uzasadnienie niezależności władzy sądowniczej w naukach politycznych | str. 159

3.4. Potrzeba niezależności władzy sądowniczej w poglądach szkoły ekonomicznej analizy prawa | str. 162

4. Wnioski | str. 164

Część druga

Geneza i ewolucja regulacji prawnych dotyczących stosunku służbowego sędziego w kontekście konieczności zagwarantowania niezależności władzy sądowniczej

Rozdział IV

Geneza jurydyzacji i profesjonalizacji zawodu sędziego | str. 171

1. Wprowadzenie | str. 171
2. Status sędziów w starożytności | str. 172
3. Status sędziów w średniowieczu | str. 173
4. Profesjonalizacja służby sędziowskiej w okresie państwa absolutnego | str. 175
5. Wnioski | str. 175

Rozdział V

Ewolucja regulacji prawnych dotyczących wykonywania zawodu sędziego na ziemiach polskich | str. 177

1. Wprowadzenie | str. 177
2. Prawna regulacja wykonywania zawodu sędziego w państwach zaborczych i w początkowym okresie po odzyskaniu przez Polskę niepodległości | str. 178
3. Regulacje prawne dotyczące wykonywania zawodu sędziego w dwudziestoleciu międzywojennym | str. 186

3.1. Status sędziów w świetle kolejnych konstytucji dwudziestolecia międzywojennego | str. 186

3.2. Status sędziów w świetle przepisów ustaw regulujących funkcjonowanie poszczególnych segmentów sądownictwa w dwudziestoleciu międzywojennym | str. 189

4. Prawna regulacja wykonywania zawodu sędziego w okresie Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej | str. 208

4.1. Konstytucyjne uwarunkowania wykonywania zawodu sędziego | str. 208

4.2. Prawna regulacja zawodu sędziego w świetle kolejnych ustaw regulujących funkcjonowanie poszczególnych segmentów sądownictwa w okresie Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej | str. 210

5. Status sędziów w świetle przepisów obowiązujących w latach 1989–2001 | str. 227
6. Wnioski | str. 232

Część trzecia

Prawne uwarunkowania regulacji stosunku służbowego sędziego wynikające z Konstytucji RP, prawa międzynarodowego, europejskiego oraz prawa Unii Europejskiej

Rozdział VI

Zagadnienia metodologiczne | str. 237

Rozdział VII

Konstytucyjne uwarunkowania kształtowania treści stosunku służbowego sędziego | str. 243

1. Wprowadzenie | str. 243
2. Uwarunkowania w zakresie kształtowania treści stosunku służbowego sędziego wynikające z zasady niezależności władzy sądowniczej | str. 245

2.1. Wprowadzenie | str. 245

2.2. Konstytucyjne uwarunkowania dotyczące nawiązywania stosunku służbowego sędziego | str. 247

2.3. Uwarunkowania w zakresie kształtowania treści stosunku służbowego sędziego wynikające z zasady nieusuwalności sędziów | str. 250

2.4. Uwarunkowania w zakresie kształtowania treści stosunku służbowego sędziego wynikające z zasady nieprzenoszalności sędziów | str. 259

2.5. Uwarunkowania w zakresie kształtowania treści stosunku służbowego sędziego wynikające z zasady niezawisłości sędziowskiej | str. 261

2.6. Uwarunkowania w zakresie kształtowania treści stosunku służbowego sędziego wynikające z konstytucjonalizacji stanu spoczynku | str. 266

2.7. Uwarunkowania dotyczące warunków pracy i wynagrodzenia sędziów | str. 270

2.8. Uwarunkowania w zakresie kształtowania treści stosunku służbowego wynikające z konstytucjonalizacji instytucji immunitetu | str. 273

2.9. Uwarunkowania w zakresie kształtowania obowiązków sędziego wynikające z reguł dopuszczalnego ograniczania praw i wolności jednostki | str. 276

2.10.  Wnioski | str. 278

Rozdział VIII

Prawne uwarunkowania regulacji stosunku służbowego sędziego wynikające z prawa międzynarodowego | str. 283

1. Uwarunkowania regulacji stosunku służbowego wynikające z aktów prawnych przyjętych przez Organizację Narodów Zjednoczonych | str. 283
2. Uwarunkowania regulacji stosunku służbowego wynikające z aktów prawnych Rady Europy | str. 285
3. Wnioski | str. 295

Rozdział IX

Prawne uwarunkowania kształtowania treści stosunku służbowego sędziego wynikające z prawa Unii
Europejskiej | str. 299

1. Kompetencje Unii Europejskiej w zakresie odnoszącym się do regulowania statusu sędziów | str. 299

1.1. Wprowadzenie | str. 299

1.2. Zasada kompetencji przyznanych i typologia kompetencji Unii Europejskiej | str. 301

2. Uwarunkowania kształtowania stosunku służbowego sędziego wynikające z prawa pierwotnego Unii Europejskiej | str. 304
3. Uwarunkowania kształtowania stosunku służbowego sędziego wynikające z prawa wtórnego Unii
   Europejskiej | str. 314
4. Wnioski | str. 317

Część czwarta

Ustawowy model stosunku służbowego sędziego

Rozdział X

Pojęcie stosunku służbowego sędziego oraz jego struktura | str. 323

1. Geneza stosunku służbowego jako podstawy regulowania zatrudnienia w aparacie państwowym | str. 323
2. Pojęcie stosunku służbowego sędziego i jego struktura | str. 327

2.1. Wprowadzenie | str. 327

2.2. Charakter prawny i strony stosunku służbowego sędziego | str. 332

2.3. Struktura stosunku służbowego sędziego | str. 337

3. Wnioski | str. 340

Rozdział XI

Sposób nawiązania stosunku służbowego i kwalifikacje niezbędne do jego nawiązania a problem niezależności władzy sądowniczej | str. 343

1. Znaczenie sposobu nawiązania stosunku służbowego i kwalifikacji niezbędnych do jego nawiązania dla kwestii niezależności władzy sądowniczej | str. 343
2. Modele obsady stanowisk sędziowskich – ujęcie teoretyczne | str. 345
3. Polski model powoływania sędziów | str. 351

3.1. Wymagania kwalifikacyjne do zajmowania stanowiska sędziego | str. 351

3.1.1. Wprowadzenie | str. 351

3.1.2. Wymóg posiadania obywatelstwa polskiego | str. 353

3.1.3. Wymóg korzystania z pełni praw cywilnych i publicznych | str. 358

3.1.4. Wymogi odnoszące się do braku skazania za umyślne przestępstwo ścigane z oskarżenia publicznego lub umyślne przestępstwo skarbowe | str. 360

3.1.5. Wymóg nieskazitelnego charakteru | str. 361

3.1.6. Zdolność, ze względu na stan zdrowia, do pełnienia obowiązków sędziego | str. 367

3.1.7. Wymogi odnoszące się do wykształcenia | str. 369

3.1.8. Wymogi odnoszące się do wieku | str. 371

3.1.9. Wymogi dotyczące egzaminu sędziowskiego i stażu na stanowisku asesora sądowego | str. 372

3.1.10. Wymogi odnoszące się do doświadczenia zawodowego i posiadania określonych kwalifikacji naukowych | str. 376

3.1.11. Praca lub współpraca z organami bezpieczeństwa Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej jako negatywna przesłanka ubiegania się o stanowisko sędziego Sądu Najwyższego | str. 380

3.2. Nawiązanie stosunku służbowego | str. 382

3.2.1. Wprowadzenie | str. 382

3.2.2. Konkurencyjny charakter obsady stanowisk sędziowskich | str. 383

3.2.3. Ukształtowanie procedury nominacyjnej a problem niezależności władzy sądowniczej | str. 399

3.3. Wnioski odnośnie do polskiego modelu obsady stanowisk | str. 423

Rozdział XII

Granice czasowe sprawowania urzędu sędziowskiego oraz poszczególnych funkcji i stanowisk w sądownictwie a problem niezależności władzy sądowniczej | str. 427

1. Znaczenie regulacji granic czasowych sprawowania urzędu sędziowskiego lub poszczególnych funkcji i stanowisk dla kwestii niezależności władzy
   sądowniczej | str. 427
2. Modele regulacji granic czasowych sprawowania urzędu sędziowskiego lub poszczególnych funkcji i stanowisk w sądownictwie | str. 429
3. Analiza polskiego modelu regulacji granic czasowych sprawowania urzędu sędziowskiego | str. 434

3.1. Wprowadzenie | str. 434

3.2. Wygaśnięcie stosunku służbowego | str. 436

3.2.1. Wprowadzenie | str. 436

3.2.2. Wygaśnięcie stosunku służbowego na skutek śmierci sędziego | str. 437

3.2.3. Ustanie stosunku służbowego sędziego na skutek zrzeczenia się urzędu | str. 437

3.2.4. Wygaśnięcie stosunku służbowego sędziego na skutek utraty obywatelstwa polskiego | str. 441

3.2.5. Wygaśnięcie stosunku służbowego sędziego na skutek prawomocnego wyroku sądu dyscyplinarnego o złożeniu sędziego z urzędu | str. 442

3.2.6. Wygaśnięcie stosunku służbowego sędziego na skutek prawomocnego orzeczenia przez sąd środka karnego w postaci pozbawienia praw publicznych lub zakazu zajmowania stanowiska sędziego | str. 443

3.2.7. Wygaśnięcie stosunku służbowego sędziego Sądu Najwyższego wskutek nabycia obywatelstwa obcego | str. 444

3.2.8. Wygaśnięcie stosunku służbowego sędziego Sądu Najwyższego na skutek stwierdzenia, że pełnił służbę, pracował lub był współpracownikiem organów bezpieczeństwa państwa | str. 446

3.3. Przejście i przeniesienie sędziego w stan spoczynku jako zdarzenia prawne wyznaczające czasową cezurę sprawowania urzędu | str. 447

3.3.1. Wprowadzenie | str. 447

3.3.2. Przejście w stan spoczynku z uwagi na wiek | str. 450

3.3.3. Przeniesienie sędziego w stan spoczynku | str. 457

3.4. Czasowe ograniczenia możliwości realizacji władzy sądowniczej przez sędziego | str. 462

3.4.1. Zawieszenie sędziego w czynnościach służbowych | str. 462

3.4.2. Zarządzenie natychmiastowej przerwy w czynnościach służbowych | str. 465

3.5. Granice czasowe pełnienia funkcji lub zajmowanego stanowiska w strukturze sądu | str. 468

3.5.1. Wprowadzenie | str. 468

3.5.2. Powołanie do pełnienia funkcji prezesa i wiceprezesa sądu oraz odwołanie z tych funkcji | str. 470

3.5.3. Powołanie do pełnienia pozostałych funkcji administracyjnych oraz odwołanie z tych funkcji | str. 474

3.5.4. Powołanie do pełnienia stanowisk przewidzianych w strukturze organizacyjnej Sądu Najwyższego i Naczelnego Sądu Administracyjnego | str. 476

3.6. Wnioski | str. 480

Rozdział XIII

Przenoszalność sędziego a problem niezależności władzy sądowniczej | str. 483

1. Uwaga terminologiczna | str. 483
2. Znaczenie regulacji dotyczącej przenoszenia sędziów dla niezależności władzy sądowniczej i jej teoretyczne modele | str. 484
3. Teoretyczne modele regulacji dotyczącej przenoszenia sędziów | str. 487
4. Analiza aktualnego modelu prawnej regulacji przenoszalności sędziów | str. 489

4.1. Przeniesienie sędziego na inne miejsce służbowe de lege lata | str. 489

4.1.1. Wprowadzenie | str. 489

4.1.2. Przeniesienie sędziego na inne miejsce służbowe z uwagi na zmianę organizacji sądownictwa | str. 490

4.1.3. Przeniesienie sędziego na inne miejsce służbowe z uwagi na powstanie pokrewieństwa, powinowactwa lub przysposobienia między sędziami | str. 492

4.1.4. Przeniesienie sędziego na inne miejsce służbowe na podstawie orzeczenia sądu dyscyplinarnego | str. 494

4.2. Delegowanie sędziów w polskim porządku
prawnym | str. 495

4.2.1. Delegowanie do pełnienia funkcji orzeczniczych | str. 495

4.2.2. Delegowanie do pełnienia funkcji administracyjnych | str. 498

4.2.3. Dopuszczalność delegowania sędziów Sądu Najwyższego i Naczelnego Sądu Administracyjnego | str. 506

4.3. Przenoszenie sędziów między wydziałami lub izbami sądu | str. 508

4.4. Wnioski | str. 511

Rozdział XIV

Gwarancje bezpieczeństwa osobistego sędziego a problem niezależności władzy sądowniczej | str. 515

1. Znaczenie gwarancji bezpieczeństwa osobistego sędziów dla niezależności władzy sądowniczej i ich teoretyczne modele | str. 515
2. Analiza podstawowych gwarancji bezpieczeństwa osobistego | str. 520

2.1. Gwarancje płacowe | str. 520

2.2. Gwarancje socjalne | str. 526

2.2.1. Wprowadzenie | str. 526

2.2.2. Gwarancje zapewnienia środków utrzymania w czasie niezdolności do pracy wskutek choroby | str. 529

2.2.3. Gwarancje socjalne na wypadek doznania stałego lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu | str. 532

2.2.4. Gwarancje odnoszące się do uposażenia należnego sędziom w stanie spoczynku | str. 537

2.2.5. Gwarancje ułatwiające przystosowanie się do warunków związanych z przejściem lub przyniesieniem w stan spoczynku | str. 539

2.2.6. Gwarancje w zakresie zaspokojenia potrzeb mieszkaniowych sędziego | str. 544

2.2.7. Gwarancje zabezpieczenia bytu rodziny sędziego po jego śmierci | str. 548

2.3. Immunitet sędziowski | str. 553

2.4. Wnioski | str. 559

Rozdział XV

Podporządkowanie osobistej sytuacji sędziego sprawowanemu urzędowi a problem niezależności władzy sądowniczej | str. 561

1. Znaczenie podporządkowania osobistej sytuacji sędziego sprawowanemu urzędowi dla niezależności władzy sądowniczej | str. 561
2. Analiza aktualnych ograniczeń w zakresie korzystania przez sędziego z niektórych praw i wolności podporządkowujących jego sytuację osobistą sprawowanemu urzędowi | str. 565

2.1. Ograniczenia w zakresie korzystania przez sędziego z wolności słowa, zrzeszania się i zgromadzeń | str. 565

2.2. Ograniczenia w zakresie korzystania z czynnego prawa wyborczego i prawa do zajmowania określonych stanowisk | str. 569

2.3. Ograniczenia w zakresie korzystania przez sędziego z wolności pracy i swobody prowadzenia działalności gospodarczej | str. 571

2.4. Ograniczenia w zakresie prawa sędziego do prywatności | str. 577

2.4.1. Ograniczenia w zakresie prawa do prywatności w ujęciu węższym (autonomii informacyjnej) | str. 577

2.4.2. Ograniczenia w zakresie prawa do prywatności w ujęciu szerszym | str. 589

2.5. Wnioski | str. 593

Rozdział XVI

Konstrukcja odpowiedzialności dyscyplinarnej sędziów a problem niezależności władzy sądowniczej | str. 597

1. Znaczenie konstrukcji odpowiedzialności dyscyplinarnej sędziów dla niezależności władzy sądowniczej | str. 597
2. Teoretyczne modele odpowiedzialności dyscyplinarnej | str. 603
3. Analiza aktualnego modelu odpowiedzialności dyscyplinarnej sędziów | str. 607

3.1. Konstrukcja przewinienia dyscyplinarnego | str. 607

3.1.1. Wprowadzenie | str. 607

3.1.2. Struktura przewinienia dyscyplinarnego | str. 610

3.1.3. Typy przewinień dyscyplinarnych | str. 612

3.2. Organy postępowania dyscyplinarnego a kwestia niezależności władzy sądowniczej | str. 622

3.2.1. Wprowadzenie | str. 622

3.2.2. Rzecznik dyscyplinarny jako organ postępowania dyscyplinarnego | str. 622

3.2.3. Sądy dyscyplinarne | str. 626

3.3. Rola Ministra Sprawiedliwości i Prokuratora Krajowego w postępowaniach dyscyplinarnych sędziów a kwestia niezależności władzy sądowniczej | str. 632

3.4. Gwarancje mające na celu uniknięcie ryzyka wykorzystywania systemu odpowiedzialności dyscyplinarnej sędziów jako narzędzia politycznej kontroli treści orzeczeń sądowych | str. 634

3.5. Wnioski | str. 637

Rozdział XVII

Uprawnienia kolektywne realizowane w ramach organów samorządu sędziowskiego i ciał przedstawicielskich sędziów | str. 643

1. Uprawnienia kolektywne związane z uczestnictwem w samorządzie sędziowskim a problem niezależności władzy sądowniczej | str. 643
2. Analiza aktualnego modelu | str. 647

2.1.    Wprowadzenie | str. 647

2.2.    Organizacja samorządu sędziowskiego i innych ciał przedstawicielskich sędziów | str. 649

2.3.    Uprawnienia organów samorządu sędziowskiego i innych ciał przedstawicielskich sędziów | str. 653

2.4.    Wnioski | str. 659

Podsumowanie | str. 663

Bibliografia | str. 697

Orzecznictwo | str. 733