Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz / Piotr Czarny, Bogumił Naleziński, Piotr Tuleja, Monika Florczak-Wątor, Piotr Radziewicz

Komentarz przedstawia przede wszystkim praktyczną stronę obowiązywania i stosowania unormowań polskiej ustawy zasadniczej. Uwzględnia bogate wypowiedzi orzecznicze sądów powszechnych i administracyjnych, Sądu Najwyższego i Trybunału Konstytucyjnego, jak również najważniejsze poglądy doktryny. Zawiera syntetyczną prezentację argumentów przemawiających za określonym sposobem wykładni i zastosowaniem regulacji konstytucyjnych.

W drugim wydaniu komentarza omówiono m.in. wpływ wydarzeń z ostatnich lat (w tym pandemii COVID-19, kryzysu humanitarnego na granicy polsko-białoruskiej oraz pogłębiającego się kryzysu praworządności) na realizację podstawowych funkcji Konstytucji, funkcjonowanie organów władzy publicznej oraz stopień ochrony praw człowieka.

Autorzy starają się odpowiedzieć na pytanie, czy i w jakim stopniu Konstytucja nadal stanowi podstawę dla rozwiązywania problemów ustrojowych, oraz pokazać skutki jej naruszania. Zwracają też uwagę na przeniesienie polskich sporów konstytucyjnych na poziom ponadnarodowy, stąd częstsze odwołania do orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości UE i Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Wskazano również orzeczenia rozstrzygające ważne kwestie konstytucyjne, nawet gdy nie tworzą one jeszcze stałych linii orzeczniczych.

Książka jest przeznaczona dla sędziów, adwokatów, prokuratorów, radców prawnych, notariuszy oraz pracowników administracji rządowej i samorządowej. Będzie ponadto stanowiła pomoc dla pracowników naukowych i studentów.

Wykaz skrótów | str. 13

Wstęp | str. 17

Wstęp do wydania drugiego | str. 21

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. | str. 23

Rozdział I. Rzeczpospolita | str. 27

Art. 1. [Rzeczpospolita jako dobro wspólne] | str. 27

Art. 2. [Zasada demokratycznego państwa prawnego] | str. 29

Art. 3. [Państwo unitarne] | str. 35

Art. 4. [Zasada suwerenności Narodu; formy sprawowania władzy] | str. 36

Art. 5. [Zasada niepodległości państwa, ochrony praw człowieka, strzeżenia dziedzictwa narodowego i zrównoważonego rozwoju] | str. 41

Art. 6. [Zasada równego dostępu do dziedzictwa kulturalnego] | str. 44

Art. 7. [Działanie na podstawie i w granicach prawa] | str. 46

Art. 8. [Nadrzędność Konstytucji; bezpośrednie jej stosowanie] | str. 49

Art. 9. [Zasada przestrzegania prawa międzynarodowego] | str. 54

Art. 10. [Zasada podziału władzy] | str. 58

Art. 11. [Zasada pluralizmu politycznego] | str. 62

Art. 12. [Zasada społeczeństwa obywatelskiego] | str. 65

Art. 13. [Zakaz istnienia organizacji totalitarnych i autorytarnych] | str. 68

Art. 14. [Zasada wolności mediów] | str. 72

Art. 15. [Zasada decentralizacji] | str. 76

Art. 16. [Samorząd terytorialny jako podmiot władzy publicznej] | str. 78

Art. 17. [Inne rodzaje samorządów] | str. 80

Art. 18. [Zasada ochrony małżeństwa i rodziny] | str. 83

Art. 19. [Zasada szczególnej opieki nad weteranami] | str. 88

Art. 20. [Zasada społecznej gospodarki rynkowej] | str. 90

Art. 21. [Zasada ochrony własności i dziedziczenia] | str. 92

Art. 22. [Ograniczenie wolności działalności gospodarczej] | str. 96

Art. 23. [Gospodarstwo rodzinne podstawą ustroju rolnego] | str. 100

Art. 24. [Zasada ochrony pracy] | str. 101

Art. 25. [Zasada równouprawnienia, autonomii kościołów i związków wyznaniowych oraz bezstronności państwa] | str. 103

Art. 26. [Zasada służebnego charakteru i neutralności Sił Zbrojnych] | str. 109

Art. 27. [Zasada uznania języka polskiego za język urzędowy] | str. 112

Art. 28. [Symbole narodowe] | str. 113

Art. 29. [Stolica Rzeczypospolitej Polskiej] | str. 114

Rozdział II. Wolności, prawa i obowiązki człowieka i obywatela | str. 115

Zasady ogólne | str. 115

Art. 30. [Zasada ochrony godności człowieka] | str. 115

Art. 31. [Zasada ochrony wolności, klauzule limitacyjne ograniczania wolności i praw konstytucyjnych] | str. 118

Art. 32. [Zasada równości] | str. 126

Art. 33. [Zasada równouprawnienia płci] | str. 130

Art. 34. [Nabycie obywatelstwa polskiego] | str. 132

Art. 35. [Prawa mniejszości narodowych] | str. 134

Art. 36. [Prawo obywatela polskiego do opieki podczas pobytu za granicą] | str. 136

Art. 37. [Korzystanie z ochrony praw konstytucyjnych] | str. 137

Wolności i prawa osobiste | str. 139

Art. 38. [Prawo do życia] | str. 139

Art. 39. [Zakaz eksperymentów naukowych na ludziach bez ich zgody] | str. 145

Art. 40. [Zakaz tortur, nieludzkiego lub poniżającego traktowania i karania] | str. 149

Art. 41. [Nietykalność i wolność osobista] | str. 153

Art. 42. [Odpowiedzialność karna; prawo do obrony; domniemanie niewinności] | str. 159

Art. 43. [Zbrodnie wojenne i zbrodnie przeciwko ludzkości] | str. 163

Art. 44. [Bieg przedawnienia] | str. 167

Art. 45. [Prawo do sądu] | str. 168

Art. 46. [Przepadek rzeczy] | str. 174

Art. 47. [Prawo do ochrony prywatności] | str. 178

Art. 48. [Prawa rodziców; ograniczenie lub pozbawienie praw rodzicielskich] | str. 182

Art. 49. [Tajemnica komunikowania się] | str. 184

Art. 50. [Nienaruszalność mieszkania] | str. 187

Art. 51. [Prawo do ochrony danych osobowych] | str. 190

Art. 52. [Wolność przemieszczania się] | str. 193

Art. 53. [Wolność sumienia i wyznania] | str. 194

Art. 54. [Wolność słowa] | str. 199

Art. 55. [Zakaz ekstradycji] | str. 203

Art. 56. [Prawo azylu i status uchodźcy] | str. 207

Wolności i prawa polityczne | str. 210

Art. 57. [Wolność zgromadzeń] | str. 210

Art. 58. [Wolność zrzeszania się] | str. 216

Art. 59. [Zrzeszenia i ich prawa; prawo do strajku] | str. 218

Art. 60. [Prawo dostępu do służby publicznej] | str. 222

Art. 61. [Prawo dostępu do informacji publicznej] | str. 224

Art. 62. [Czynne prawo wyborcze] | str. 230

Art. 63. [Prawo do petycji] | str. 232

Wolności i prawa ekonomiczne, socjalne i kulturalne | str. 234

Art. 64. [Prawo do własności, innych praw majątkowych, prawo dziedziczenia] | str. 234

Art. 65. [Wolność wyboru i wykonywania zawodu oraz miejsca pracy] | str. 237

Art. 66. [Prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy; prawo do urlopu] | str. 241

Art. 67. [Prawo do zabezpieczenia społecznego] | str. 245

Art. 68. [Ochrona zdrowia] | str. 249

Art. 69. [Pomoc osobom niepełnosprawnym] | str. 253

Art. 70. [Prawo do nauki] | str. 255

Art. 71. [Prawo rodziny do pomocy ze strony państwa] | str. 258

Art. 72. [Ochrona praw dziecka] | str. 261

Art. 73. [Wolność twórczości artystycznej, badań naukowych, nauczania i korzystania z dóbr kultury] | str. 265

Art. 74. [Bezpieczeństwo ekologiczne i ochrona środowiska] | str. 267

Art. 75. [Zaspokajanie potrzeb mieszkaniowych] | str. 269

Art. 76. [Ochrona konsumentów] | str. 272

Środki ochrony wolności i praw | str. 274

Art. 77. [Prawo do wynagrodzenia szkody] | str. 274

Art. 78. [Zasada dwuinstancyjności postępowania] | str. 280

Art. 79. [Skarga konstytucyjna] | str. 283

Art. 80. [Wniosek do Rzecznika Praw Obywatelskich] | str. 287

Art. 81. [Ustawowe ograniczenia dochodzenia wskazanych praw] | str. 289

Obowiązki | str. 290

Art. 82. [Obowiązek wierności Rzeczypospolitej Polskiej] | str. 290

Art. 83. [Obowiązek przestrzegania prawa Rzeczypospolitej Polskiej] | str. 292

Art. 84. [Obowiązek ponoszenia ciężarów i świadczeń publicznych] | str. 295

Art. 85. [Obowiązek obrony Ojczyzny] | str. 298

Art. 86. [Obowiązek dbałości o stan środowiska] | str. 302

Rozdział III. Źródła prawa | str. 305

Art. 87. [Źródła prawa powszechnie obowiązującego] | str. 305

Art. 88. [Wejście w życie aktów normatywnych] | str. 310

Art. 89. [Ratyfikacja umów międzynarodowych] | str. 312

Art. 90. [Podstawy prawne przekazania organizacji międzynarodowej lub organowi międzynarodowemu kompetencji organów państwowych] | str. 317

Art. 91. [Umowa międzynarodowa w krajowym porządku prawnym] | str. 322

Art. 92. [Upoważnienie do wydawania rozporządzeń] | str. 324

Art. 93. [Źródła prawa wewnętrznie obowiązującego] | str. 327

Art. 94. [Akty prawa miejscowego] | str. 329

Rozdział IV. Sejm i Senat | str. 332

Art. 95. [Władza ustawodawcza; kontrolna funkcja Sejmu] | str. 332

Wybory i kadencja | str. 334

Art. 96. [Skład Sejmu; przymiotniki wyborcze] | str. 334

Art. 97. [Skład Senatu; przymiotniki wyborcze] | str. 336

Art. 98. [Kadencja parlamentu, wybory, możliwość skrócenia kadencji] | str. 337

Art. 99. [Bierne prawo wyborcze do Sejmu i Senatu] | str. 340

Art. 100. [Zasady kandydowania na posła i senatora] | str. 342

Art. 101. [Stwierdzenie ważności wyborów do Sejmu i Senatu] | str. 343

Posłowie i senatorowie | str. 344

Art. 102. [Zakaz łączenia mandatu posła i senatora] | str. 344

Art. 103. [Zakaz łączenia mandatu posła z innymi funkcjami lub stanowiskami publicznymi (incompatibilitas)] | str. 345

Art. 104. [Mandat wolny, ślubowanie] | str. 347

Art. 105. [Immunitet poselski] | str. 350

Art. 106. [Wykonywanie mandatu posła] | str. 354

Art. 107. [Zakaz prowadzenia działalności gospodarczej] | str. 354

Art. 108. [Mandat senatorski] | str. 356

Organizacja i działanie | str. 357

Art. 109. [Zasada permanencji; pierwsze posiedzenie Sejmu i Senatu] | str. 357

Art. 110. [Marszałek Sejmu i wicemarszałkowie] | str. 361

Art. 111. [Komisja śledcza] | str. 364

Art. 112. [Regulamin Sejmu] | str. 367

Art. 113. [Zasada jawności prac Sejmu] | str. 369

Art. 114. [Zgromadzenie Narodowe] | str. 371

Art. 115. [Interpelacje i zapytania poselskie] | str. 372

Art. 116. [Stan wojny] | str. 374

Art. 117. [Użycie Sił Zbrojnych za granicą; zasady pobytu obcych wojsk na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej] | str. 375

Art. 118. [Inicjatywa ustawodawcza] | str. 375

Art. 119. [Proces ustawodawczy w Sejmie] | str. 378

Art. 120. [Proceduralne przesłanki ważności uchwalania ustaw] | str. 383

Art. 121. [Rola Senatu w procesie ustawodawczym] | str. 386

Art. 122. [Rola Prezydenta w procesie ustawodawczym] | str. 389

Art. 123. [Pilny projekt ustawy] | str. 395

Art. 124. [Organizacja i działanie Senatu] | str. 398

Referendum | str. 398

Art. 125. [Referendum ogólnokrajowe] | str. 398

Rozdział V. Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej | str. 402

Art. 126. [Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej] | str. 402

Art. 127. [Zasady i tryb wyboru Prezydenta] | str. 408

Art. 128. [Początek kadencji Prezydenta, zarządzanie wyborów prezydenckich] | str. 413

Art. 129. [Ważność wyborów prezydenckich] | str. 416

Art. 130. [Przysięga prezydencka] | str. 422

Art. 131. [Zastępstwo Prezydenta] | str. 425

Art. 132. [Niepołączalność] | str. 431

Art. 133. [Rola Prezydenta w zakresie stosunków międzynarodowych] | str. 434

Art. 134. [Zwierzchnictwo Prezydenta nad Siłami Zbrojnymi] | str. 439

Art. 135. [Rada Bezpieczeństwa Narodowego] | str. 443

Art. 136. [Zarządzanie mobilizacji i użycia Sił Zbrojnych] | str. 445

Art. 137. [Prezydent a nadawanie i zrzeczenie się obywatelstwa] | str. 448

Art. 138. [Nadawanie orderów i odznaczeń] | str. 451

Art. 139. [Prawo łaski] | str. 452

Art. 140. [Orędzie Prezydenta] | str. 456

Art. 141. [Rada Gabinetowa] | str. 458

Art. 142. [Akty prawne Prezydenta] | str. 460

Art. 143. [Kancelaria Prezydenta] | str. 463

Art. 144. [Kontrasygnata aktów urzędowych Prezydenta] | str. 465

Art. 145. [Odpowiedzialność Prezydenta przed Trybunałem Stanu] | str. 472

Rozdział VI. Rada Ministrów i administracja rządowa | str. 476

Art. 146. [Zadania i niektóre kompetencje Rady Ministrów] | str. 476

Art. 147. [Skład Rady Ministrów] | str. 482

Art. 148. [Zadania i kompetencje Prezesa Rady Ministrów] | str. 486

Art. 149. [Zadania i kompetencje ministrów; status wchodzących w skład Rady Ministrów przewodniczących określonych w ustawach komitetów] | str. 490

Art. 150. [Zakaz działalności sprzecznej z obowiązkami publicznymi] | str. 496

Art. 151. [Przysięga członków Rady Ministrów] | str. 497

Art. 152. [Status prawny wojewody] | str. 499

Art. 153. [Służba cywilna] | str. 501

Art. 154. [Zasadnicza procedura powoływania Rady Ministrów; pierwsza procedura rezerwowa] | str. 504

Art. 155. [Trzecia procedura powoływania Rady Ministrów] | str. 509

Art. 156. [Odpowiedzialność konstytucyjna i karna członków Rady Ministrów] | str. 512

Art. 157. [Odpowiedzialność członków Rady Ministrów przed Sejmem] | str. 516

Art. 158. [Wotum nieufności dla Rady Ministrów] | str. 519

Art. 159. [Wotum nieufności dla ministra] | str. 522

Art. 160. [Wotum zaufania dla Rady Ministrów] | str. 524

Art. 161. [Zmiany w składzie Rady Ministrów] | str. 526

Art. 162. [Dymisja Rady Ministrów] | str. 529

Rozdział VII. Samorząd terytorialny | str. 533

Art. 163. [Zadania samorządu terytorialnego] | str. 533

Art. 164. [Struktura samorządu terytorialnego] | str. 537

Art. 165. [Status prawny jednostek samorządu terytorialnego] | str. 541

Art. 166. [Rodzaje zadań jednostek samorządu terytorialnego, spory kompetencyjne między samorządem terytorialnym a administracją rządową] | str. 546

Art. 167. [Dochody jednostek samorządu terytorialnego] | str. 550

Art. 168. [Podatki i opłaty lokalne] | str. 556

Art. 169. [Organy jednostek samorządu terytorialnego] | str. 556

Art. 170. [Referendum lokalne] | str. 559

Art. 171. [Nadzór nad działalnością samorządu terytorialnego] | str. 562

Art. 172. [Prawo jednostek samorządu terytorialnego do zrzeszania się] | str. 564

Rozdział VIII. Sądy i trybunały | str. 566

Art. 173. [Zasada niezależności władzy sądowniczej] | str. 566

Art. 174. [Orzekanie w imieniu Rzeczypospolitej Polskiej] | str. 568

Sądy | str.  570

Art. 175. [Struktura sądów w Rzeczypospolitej Polskiej] | str. 570

Art. 176. [Instancyjność postępowania sądowego] | str. 573

Art. 177. [Sądy powszechne] | str. 577

Art. 178. [Sędziowie; niezawisłość sędziowska] | str. 579

Art. 179. [Powoływanie sędziów] | str. 584

Art. 180. [Nieusuwalność sędziów] | str. 589

Art. 181. [Immunitet i przywilej nietykalności sędziowskiej] | str. 592

Art. 182. [Udział obywateli w wymierzaniu sprawiedliwości] | str. 594

Art. 183. [Nadzór Sądu Najwyższego] | str. 596

Art. 184. [Struktura i zadania sądów administracyjnych] | str. 600

Art. 185. [Powoływanie Prezesa Naczelnego Sądu Administracyjnego] | str. 603

Art. 186. [Zadania Krajowej Rady Sądownictwa] | str. 604

Art. 187. [Skład Krajowej Rady Sądownictwa] | str. 606

Trybunał Konstytucyjny | str. 609

Art. 188. [Właściwość Trybunału Konstytucyjnego] | str. 609

Art. 189. [Rozstrzyganie sporów kompetencyjnych] | str. 614

Art. 190. [Orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego] | str. 616

Art. 191. [Wnioski do Trybunału Konstytucyjnego] | str. 621

Art. 192. [Inicjowanie rozstrzygnięcia sporów kompetencyjnych] | str. 624

Art. 193. [Pytania prawne do Trybunału Konstytucyjnego] | str. 625

Art. 194. [Skład i wybór sędziów Trybunału Konstytucyjnego] | str. 630

Art. 195. [Status sędziów Trybunału Konstytucyjnego] | str. 635

Art. 196. [Immunitet i przywilej nietykalności sędziów Trybunału Konstytucyjnego] | str. 637

Art. 197. [Ustawa o Trybunale Konstytucyjnym] | str. 639

Trybunał Stanu | str. 641

Art. 198. [Zakres właściwości Trybunału Stanu] | str. 641

Art. 199. [Skład Trybunału Stanu i niezawisłość członków Trybunału Stanu] | str. 643

Art. 200. [Immunitet i przywilej nietykalności członków Trybunału Stanu] | str. 646

Art. 201. [Określenie w ustawie organizacji i trybu postępowania przed Trybunałem Stanu] | str. 648

Rozdział IX. Organy kontroli państwowej i ochrony prawa | str. 650

Najwyższa Izba Kontroli | str. 650

Art. 202. [Pozycja ustrojowa Najwyższej Izby Kontroli; kolegialność działania] | str. 650

Art. 203. [Zakresy i kryteria kontroli Najwyższej Izby Kontroli] | str. 652

Art. 204. [Kompetencje Najwyższej Izby Kontroli wobec Sejmu] | str. 655

Art. 205. [Powołanie i kadencja Prezesa Najwyższej Izby Kontroli] | str. 657

Art. 206. [Immunitet i przywilej nietykalności Prezesa Najwyższej Izby Kontroli] | str. 659

Art. 207. [Określenie w ustawie organizacji i trybu działania Najwyższej Izby Kontroli] | str. 661

Rzecznik Praw Obywatelskich | str. 663

Art. 208. [Kompetencje Rzecznika Praw Obywatelskich] | str. 663

Art. 209. [Powoływanie, niepołączalność stanowisk i apolityczność Rzecznika Praw Obywatelskich] | str. 665

Art. 210. [Niezawisłość i niezależność Rzecznika Praw Obywatelskich] | str. 667

Art. 211. [Immunitet i przywilej nietykalności Rzecznika Praw Obywatelskich] | str. 669

Art. 212. [Obowiązek informacyjny Rzecznika Praw Obywatelskich] | str. 671

Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji | str. 672

Art. 213. [Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji – zadania i kompetencje] | str. 672

Art. 214. [Powoływanie członków Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji; zakazy dotyczące członków Rady] | str. 677

Art. 215. [Zasady i tryb działania Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji] | str. 680

Rozdział X. Finanse publiczne | str. 681

Art. 216. [Gospodarka finansowa] | str. 681

Art. 217. [Podatki i inne daniny publiczne] | str. 684

Art. 218. [Organizacja Skarbu Państwa] | str. 687

Art. 219. [Budżet państwa] | str. 688

Art. 220. [Równowaga budżetowa] | str. 692

Art. 221. [Inicjatywa ustawodawcza w zakresie ustawy budżetowej] | str. 693

Art. 222. [Termin przedstawienia Sejmowi ustawy budżetowej] | str. 694

Art. 223. [Poprawki Senatu do ustawy budżetowej] | str. 695

Art. 224. [Uprawnienia Prezydenta Rzeczypospolitej w zakresie ustawy budżetowej] | str. 695

Art. 225. [Skrócenie kadencji Sejmu] | str. 696

Art. 226. [Sprawozdanie Rady Ministrów z wykonania ustawy budżetowej] | str. 697

Art. 227. [Narodowy Bank Polski] | str. 700

Rozdział XI. Stany nadzwyczajne | str. 703

Art. 228. [Rodzaje stanów nadzwyczajnych] | str. 703

Art. 229. [Stan wojenny] | str. 712

Art. 230. [Stan wyjątkowy] | str. 713

Art. 231. [Wprowadzenie stanu wojennego lub wyjątkowego] | str. 714

Art. 232. [Stan klęski żywiołowej] | str. 716

Art. 233. [Ograniczenia wolności i praw jednostki w czasie stanów nadzwyczajnych] | str. 718

Art. 234. [Rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z mocą ustawy] | str. 721

Rozdział XII. Zmiana Konstytucji | str. 724

Art. 235. [Tryb ustawodawczy przy zmianie Konstytucji] | str. 724

Rozdział XIII. Przepisy przejściowe i końcowe | str. 730

Art. 236. [Ustawy konieczne do stosowania Konstytucji] | str. 730

Art. 237. [Likwidacja kolegiów do spraw wykroczeń] | str. 731

Art. 238. [Kadencyjność konstytucyjnych organów w okresie
przejściowym] | str. 732

Art. 239. [Zasady dotyczące postępowań toczących się przed Trybunałem Konstytucyjnym] | str. 733

Art. 240. [Pokrywanie deficytu budżetowego w okresie przejściowym] | str. 734

Art. 241. [Przepisy przejściowe i dostosowujące] | str. 734

Art. 242. [Uchylenie dotychczas obowiązujących przepisów rangi konstytucyjnej] | str. 736

Art. 243. [Wejście w życie Konstytucji] | str. 737

Literatura | str. 739

Orzecznictwo | str. 743

O autorach | str. 773