Trudne drogi adaptacji / Beata Cytowska

Stereotyp „wiecznych dzieci” wciąż wpływa na traktowanie populacji niepełnosprawnych intelektualnie z przymrużeniem oka, mało poważnie, jakby sugerując, że to zabawa w dorosłość, że i tak nie uda się tym jednostkom osiągnąć szacunku i godności przynależnych dojrzałym osobom.

Niniejsza książka stanowi efekt realizacji projektu badawczego, którego celem była analiza obecnej sytuacji dorosłych osób z niepełnosprawnością intelektualną w Polsce. Jako myśl przewodnią wybrałam adaptacje społeczną. Uznałam, że należy ja rozumieć procesualnie, gdyż trwa przez całe życie, polega na ciągłej interakcji między człowiekiem a otoczeniem społecznym i przyrodniczym, na budowaniu doświadczeń umożliwiających rozwój i doskonalenie. Adaptacji społecznej człowieka towarzyszą oddziaływania, które mają ułatwić jej przebieg. Z perspektywy osób z niepełnosprawnością intelektualną są to nauczanie, wychowanie i terapia. Wspomniane działania są wyznaczane lub wręcz wymuszane przez kulturę, politykę, ekonomię danego kraju. Analiza sytuacyjna pozwoliła na uchwycenie procesu adaptacji osób z niepełnosprawnością intelektualna w jego trwaniu, tu i teraz, jednak z ukazaniem kontekstu zarówno osobistego badanych osób, jak i społeczno-historycznego.

Wiedzę o tym, że adaptacja społeczna osób z niepełnosprawnością intelektualna nie przebiega zbyt łatwo, posiada każdy, kto towarzyszy im w tej drodze, i wszyscy, którzy znają utrudnienia wynikające z tego typu niepełnosprawności.

"Mam nadzieję, że niniejsze wprowadzenie daje wstępny ogląd całej dysertacji i ułatwi orientację w poszczególnych częściach pracy; pracy, która jest wynikiem interpretacji badacza konstruującego opis i analizę zebranego materiału według własnego pomysłu. Co prawda w pisaniu prowadziły mnie dane ubrane w kategorie i wynikające z nich kody, jednak całość stanowi rezultat konstruowania teorii ugruntowanej, w której starałam się przedstawić wszystkie punkty widzenia i ich implikacje – zarówno własne, jak i – przede wszystkim – innych uczestników badań. Nie chodziło o zdanie relacji ze zdarzeń i wypowiedzi z pozycji zewnętrznego obserwatora, lecz o konstruowanie interpretacji badanych światów."

Beata Cytowska

Wprowadzenie; 9
Rozdział 1
Rozważania nad adaptacją w obszarze nauk o człowieku i społeczeństwie; 17
1.1. Adaptacja w ujęciu biologiczno-psychologicznym; 17
1.2. Socjologiczne teorie o adaptacji; 40
1.3. Adaptacja a socjalizacja i wychowanie – pedagogiczne ujęcie zagadnienia; 55

Rozdział 2
Zaplanowane i zorganizowane oddziaływania pedagogiczne wspomagające adaptację społeczną osób z niepełnosprawnością intelektualną; 71
2.1. Paradygmaty niepełnosprawności jako wyznaczniki oddziaływania pedagogicznego wobec osób z niepełnosprawnością intelektualną; 72
2.2. Wybrane aspekty wychowania osób z niepełnosprawnością intelektualną (przegląd badań) ; 77
2.3. Działania profilaktyczne wobec małych dzieci; 82
2.4. Organizowanie środowiska ułatwiającego adaptację – placówki integracyjne i specjalne, edukacja włączająca? ; 88
2.5. Wyposażanie w kompetencje pracownicze – kształcenie zawodowe, warsztaty terapii zajęciowej, programy ułatwiające zatrudnianie; 94

Rozdział 3
Sytuacja osób z niepełnosprawnością intelektualną we współczesnym społeczeństwie; 109
3.1. Przemiany współczesnego świata – korzyści i zagrożenia cywilizacji informacyjnej; 110
3.2. Inność osób z niepełnosprawnością intelektualną w odbiorze społecznym; 117
3.3. Przeciwko praktykom dyskryminacyjnym; 126

Rozdział 4
Metodologia badań; 143
4.1. Problematyka badawcza; 143
4.2. Określenie paradygmatu badań; 145
4.3. Założenia teorii ugruntowanej w wydaniu Kathy Charmaz i Adele E. Clarke; 148
4.4. Strategie teorii ugruntowanej; 151
4.5. Aktorzy badanej sytuacji; 163

Rozdział 5
Narodziny tożsamości osoby przydatnej; 167
5.1. Doświadczanie pracy; 169
Nieprzydatność wybranego kształcenia zawodowego
Wdrażanie do obowiązków pracowniczych
Pierwsze doświadczenia zawodowe
Wsparcie trenera, instruktora, terapeuty
Opisywanie działań podejmowanych na stanowisku pracy
5.2. Znaczenie nadawane pracy; 188
Subiektywny odbiór pracy
Dostrzeganie korzyści materialnych z pracy zawodowej
Poszerzanie zdobytych umiejętności
Nabywanie wiedzy o systemie pracy
5.3. Nawiązywanie relacji koleżeńskich w miejscu pracy; 202
Kontakty koleżeńskie w środowisku warsztatu terapii zajęciowej
Interakcje w środowisku zakładu aktywności zawodowej
Relacje pracownicze w zakładach pracy na otwartym rynku
5.4. Obowiązki domowe; 212
5.5. Interpretowanie swojej dorosłości przez osoby z niepełnosprawnością intelektualną pod wpływem doświadczeń pracy; 216
5.6. Interpretowanie przez rodziców dorosłości swoich dzieci z perspektywy podejmowanych przez nie obowiązków zawodowych; 222

Rozdział 6
Kształtowanie się zrębów odpowiedzialności jako efektu usamodzielniania się; 231
6.1. Odpowiedzialność za działanie; 233
Podjęcie zobowiązania pracowniczego
Podejmowanie odpowiedzialności za siebie (zdrowie i zachowanie)
Poczucie odpowiedzialności za własne działanie
6.2. Odpowiedzialność w relacji z drugą osobą? ?240
6.3. Dojrzewanie do bliskości, seksualności i związku (intymności)? ?243
Wyrażanie potrzeby bycia z kimś bliskim
Ujawnianie swojej niedojrzałości do nawiązywania bliskich relacji z płcią przeciwną
Poczucie niegotowości do stałego związku
Doświadczenia zranienia w związku
Dążenie do pogłębionej bliskości i sformalizowania związku
6.4. Odpowiedzialne spędzanie czasu wolnego; 268
Wielka pasja – podróżowanie
Zainteresowanie komputerem i Internetem
Zaangażowanie w zajęcia sportowe
Bierne odpoczywanie
Opieka nad zwierzętami
Uczestnictwo w spotkaniach towarzyskich
6.5. Określanie obszarów niesamodzielności; 281
Wyrażanie obaw przed samodzielnością
Wskazywanie obszarów niesamodzielności swoich dorosłych dzieci przez rodziców

Rozdział 7
Doświadczanie podmiotowości w uprzedmiotawiającej socjalizacji; 291
7.1. Przemoc – pomoc w zinstytucjonalizowanych interakcjach; 300
Doznawanie przemocy w szkole ? Szkoła z ludzką twarzą
Dyskryminacja w instytucjach pomocowych
7.2. Wydarzenia i osoby znaczące w biografii jako źródło samowiedzy/samopoznania/samoświadomości; 310
Śmierć bliskich
Rozwód rodziców
Choroba – niespodziewana, przewlekła, uciążliwa, wymagająca hospitalizacji
Konflikty z rodziną
7.3. Ubezwłasnowolnienie z miłości; 322
Prawne aspekty ubezwłasnowolnienia
Opóźnianie samodzielności przez nadopiekuńczość rodzica
7.4. Bunt w kierunku wyzwolenia się z kontroli rodzicielskiej; 330
7.5. Rozumienie niepełnosprawności intelektualnej w odniesieniu do własnej osoby; 333
7.6. ...w kierunku emancypacji; 343

Zakończenie; 349
Bibliografia; 357
Spis rysunków i tabel; 385
Aneks; 387