Zagłada Żydów. Studia i Materiały nr 16 R. 2020

Tematem przewodnim 16. numeru rocznika, którego współredaktorami są naukowcy z Centrum Badań Żydowskich UŁ, jest historia getta łódzkiego.

Numer rozpoczynają wspomnienia Mariana Turskiego o ostatnich dniach w getcie w sierpniu 1944 r. Obok głosu świadka, prezentujemy czytelnikom studium Andrzeja Czyżewskiego o prowadzonej przez władze PRL polityce historycznej dot. getta, artykuł Ewy Wiatr o funkcjonowaniu młodzieżowych grup na Marysinie czy tekst Michała Trębacza poświęcony spuściźnie fotograficznej getta. Irmina Gadowska pisze o malarzach, Adriana Bryk przedstawia historią poczty, a Krystyna Radziszewska opisuje losy Żydów europejskich deportowanych do getta z jesienią 1941 r. Badania na materiałach z getta łódzkiego i warszawskiego oparli Jacek Walicki, porównujący funkcjonujące w gettach archiwów i Sylweriusz Królak analizujący opisy spacerów po obu gettach. Andrzej Grzegorczyk omawia organizację pierwszej fali deportacji z getta a Bartosza Grzanki pisze o działalności SS-Sonderkommando Kulmhof. Publikujemy też dziennik z getta Viktora Hahna, relację Mordechaja Żurawskiego, uciekiniera z Chełmna oraz opracowanie Waldemara Szulca o obozie śmierci.

Poza tematyką łódzką w numerze znajdzie Czytelnik również m.in. artykuł Sławomira Poleszaka dotyczący „żołnierza wyklętego” Józefa Franczaka ps. „Lalek”. Dariusza Libionki piszącego o postępowaniach sądowych przeciwko członkom lokalnych struktur NSZ powiatów miechowskiego i pińczowskiego, Adama Kopciowskiego o lubelskim kolaborancie Szamie Grajerze, czy Nawojki Lobkowicz o problemach z restytucją zagrabionego przez nazistów mienia.

Chcielibyśmy też zwrócić uwagę czytelników na zamieszczone w dziale „Materiały” pisane jesienią 1942 r. listy lekarza Józefa Jabłońskiego, ukrywającego się wówczas ze względu na pochodzenie na Lubelszczyźnie. Listy te są nietypowe z kilku powodów, o czym pisze podający je do druku wnuk dr. Jabłońskiego – prof. Marcin Kula.

Powraca dział „Curiosa”, a w nim teksty Agnieszki Haski o najnowszej literaturze dotyczącej Auschwitz oraz Alicji Podbielskiej o toruńskim sposobie „upamiętniania” pomocy udzielanej Żydom.

W numerze działy:

• Studia
• Getto łódzkie
• Sylwetki
• Z warsztatów badawczych
• Materiały
• Punkty Widzenia
• Omówienia, recenzje, przeglądy
• Upamiętnienia Zagłady
• Curiosa

A w nich między innymi:

Andrzej Czyżewski o getcie łódzkim w polityce historycznej

Ewa Wiatr o ruchu hachszarowym w getcie łódzkim

Irmina Gadowska o artystach plastykach w getcie łódzkim

Sławomir Poleszak o ostatnim „wykletym” i Żydach

Dziennik prażanina Viktora Hahna z łódzkiego getta

Relacja Mordechaja Żurawskiego z Chełmna

Ryszard Lerczynski – jedyny łódzki Sprawiedliwy

Jacek Walicki o różnicach i podobieństwach archiwum getta łódzkiego i Archiwum Ringelbluma

Andrzej Grzegorczyk o transportach kolejowych z getta łódzkiego do obozu zagłady Kulmhof

Adriana Bryk o poczcie działajacej w getcie łódzkim

Sylwetka Danuty Dabrowskiej

Michał Sobelman o problemach z „listą Ładosia”

Alicja Podbielska o upamiętnieniu Sprawiedliwych w Toruniu

Od Redakcji 13

Getto łódzkie 1940–1944

„Więcej nic nie powiem…” Rozmowa z Marianem Turskim – ocalałym z getta łódzkiego – przeprowadzona 28 sierpnia 2019 r. w przeddzień obchodów 75. rocznicy likwidacji getta łódzkiego 21

Marian Turski, Przemowa ocalałego z getta łódzkiego wygłoszona 29 sierpnia 2019 r., w dniu obchodów 75. rocznicy likwidacji getta łódzkiego 31

Marian Turski, Wspomnienie o likwidacji getta łódzkiego 35

In memoriam

Łucja Pawlicka-Nowak (1938–2020) – badaczka Zagłady, prekursorka archeologii miejsc pamięci [Przemysław Nowicki] 43

Janina Ludawska [Marcin Wilk, Marta Prochwicz] 47

Studia

Ewa Wiatr, Ruch hachszarowy w getcie łódzkim 1940–1941 w świetle dokumentów 55

Irmina Gadowska, Warunki działalności artystycznej plastyków w getcie łódzkim 1940–1944 w świetle źródeł: dokumentacji administracyjnej, wspomnień i relacji świadków 83

Andrzej Czyżewski, Pamięć marginalizowana, niechciana, cicha… – łódzkiegetto w polityce pamięci historycznej PRL 118

Adam Kopciowski, Szama Grajer – „żydowski król” z Lublina 160

Nawojka Cieślińska-Lobkowicz, Polskie. Żydowskie. „Pożydowskie”. Nazistowska grabież dzieł sztuki i problemy restytucji w Polsce 1945–2000 200

Sławomir Poleszak, Czy okupacyjna przeszłość sierż. Józefa Franczaka „Lalusia” miała wpływ na powojenne losy „ostatniego zbrojnego”? 233

Dariusz Libionka, Lokalne struktury Narodowych Sił Zbrojnych wobec ukrywających się Żydów w świetle powojennych materiałów śledczych i procesowych – przypadek powiatów miechowskiego i pińczowskiego 278

Sylwetki

Adam Sitarek, Danuta Dąbrowska – pionierka badań nad łódzkim gettem 315

Joanna Król, „Podczas wojny przebywał w łódzkim getcie”. Portret architekta Ignacego Gutmana 324

Materiały

Dziennik Viktora Hahna z łódzkiego getta [oprac. Adam Sitarek] 343

„Wyprawa w świat”. Wywiady przeprowadzone w getcie łódzkim przez członków Ha-Szomer Ha-Cair [oprac. Ewa Wiatr] 365

Michał Trębacz, Oficjalne i intymne. Getto łódzkie w fotografiach 393

Michał Trębacz, „Cieszę się, że Państwo Putersznyt przeżyli wojnę i są ze sobą

szczęśliwi”. Ryszard Lerczyński – jedyny łódzki Sprawiedliwy 414

Relacja Mordechaja Żurawskiego z Chełmna nad Nerem [oprac. Łucja Pawlicka-Nowak, Monika Polit, tłum. Monika Polit, Anna Styczyńska, Miłosz Omietoński] 421

Nieznane opracowanie: Waldemar Szulc, „Chełmno nad Nerem (Kulmhof). Hitlerowski obóz natychmiastowej zagłady” [oprac. Piotr Litka, Zdzisław Lorek, Grzegorz Pawlikowski] 435

Jankiew Pat. „Żydowski brat z ziemi amerykańskiej, który jest też polskim Żydem” [tłum i oprac. Monika Polit] 454

W pierwszym kręgu. Listy ukrywającego się [oprac. Marcin Kula] 464

Z warsztatów badawczych

Jacek Walicki, Wydział Archiwum getta łódzkiego a Archiwum Ringelbluma 497

Adriana Bryk, „Najlepsze dziecko Prezesa” – poczta w getcie łódzkim (1939–1944) 523

Krystyna Radziszewska, Wydział dla Wsiedlonych w getcie łódzkim w świetle dokumentów archiwalnych i tekstów autobiograficznych 554

Andrzej Grzegorczyk, Procedura i przebieg transportów kolejowych z getta łódzkiego do obozu zagłady w Chełmnie nad Nerem (styczeń– maj 1942 r.) 578

Bartłomiej Grzanka, Działalność SS-Sonderkommando Kulmhof w lutym i marcu 1942 r. w świetle dowodów księgowych Sonderkonto 12300 z zasobu Archiwum Państwowego w Łodzi 600

Sylweriusz B. Królak, Spacerem po getcie. Doświadczenie przestrzeni getta w Łodzi i w Warszawie z perspektywy pieszego 613

Aleksandra Kasznik-Christian, Sprawa Marty Puretz, domniemanej agentki Gestapo z krakowskiego getta 629

Punkty widzenia

Marta Tomczok, Getto łódzkie we współczesnej literaturze dla dzieci i młodzieży. Krytyka „nowej wrażliwości” 665

Joanna Tokarska-Bakir, Przedziały śmierci. O książce Jana Grabowskiego, Na posterunku. Udział polskiej policji granatowej i kryminalnej w zagładzie Żydów 685

Michał Sobelman, Paszporty złudzeń. Sprawa paszportów południowoamerykańskich widziana z Będzina 700

Upamiętnienia Zagłady

Joanna Gubała-Czyżewska, Upamiętnienia Łodzi żydowskiej – w jaki sposób przeszłość uobecnia się w teraźniejszości 721

Andrzej Grzegorczyk, Nowa wystawa stała w Muzeum byłego niemieckiego Obozu Zagłady Kulmhof w Chełmnie nad Nerem 743

Zofia Wóycicka, Laboratorium zagłady – nowa ekspozycja historyczna na terenie obozu zagłady Kulmhof w Chełmnie nad Nerem 747

Omówienia

Krzysztof Persak, Co dziś wiemy o niemieckich represjach za pomoc udzielaną Żydom? O książce Represje za pomoc Żydom na okupowanych ziemiach polskich w czasie II wojny światowej 761

Justyna Kowalska-Leder, Kłopotliwa kategoria. Wokół tomu Świadek: jak się staje, czym jest? 792

Recenzje

Ewa Wiatr, Krystyna Radziszewska (red.), Oblicza getta. Antologia tekstów z getta łódzkiego [Jacek Leociak] 809

Marta Janczewska, Jacek Leociak, Archiwum Ringelbluma. Antologia [Helena Datner] 815

Zoë Waxman, Kobiety Holocaustu [Martyna Grądzka-Rejak] 827

Noach Lasman, Wspomnienia z trzech światów [Ewa Teleżyńska-Sawicka] 833

Bożena Keff, Strażnicy fatum [Jan Borowicz] 839

August Grabski (red.), Pogromy Żydów na ziemiach polskich w XIX i XX wieku, t. 4: Holokaust i powojnie (1939–1946) [Andrzej Żbikowski] 844

Magdalena Ruta, Nowe życie? Antologia literatury jidysz w powojennej Łodzi (1945–1949) [Agnieszka Żółkiewska] 850

„…udostępnione jak najszerszym rzeszom czytelników…” Wydania krytyczne prac Centralnej Żydowskiej Komisji Historycznej seria ŻIH Żydowskiej Komisji Historycznej [Agnieszka Haska] 857

Curiosa

Agnieszka Haska, Auschwitz z Auschwitz czyli przepis na bestseller 863

Alicja Podbielska, Toruńskie Yad Vashem 874

Noty o autorach 887