Demografia jest przyszłością. Czy Polska ma szansę odwrócić negatywne trendy? / Mateusz Łakomy

Dlaczego dzietność w Polsce jest tak niska? Co można zrobić, by istotnie wzrosła?

Zmiany demograficzne są postrzegane jako egzystencjalne wyzwanie dla wielu krajów świata. W szczególności dotyczy to krajów Zachodu i Azji Wschodniej, z których znaczna część – po okresie bezprecedensowego rozkwitu – w XXI wieku może spodziewać się stopniowej marginalizacji. W grupie najbardziej zagrożonych krajów znajduje się także Polska. Najważniejszą przyczyną wyzwań demograficznych, takich jak prognozowane konsekwentne, w dostępnych horyzontach czasowych niekończące się wyludnianie, starzenie się demograficzne ludności czy spadek liczby ludności w wieku produkcyjnym, jest utrzymująca się przez dziesięciolecia niska dzietność, daleko odbiegająca od takiej, która gwarantowałaby zastępowalność pokoleń.

Książka Łakomego jawi się jako iskierka nadziei. W oparciu o niezwykle pogłębioną multidyscyplinarną i świetnie udokumentowaną analizę autor zwraca uwagę, że na dzietność każdej populacji oddziałują czynniki, które dają się racjonalnie zrozumieć oraz uporządkować, a skłonność do urodzenia dziecka jest wynikiem jednoczesnego oddziaływania wielu okoliczności. Autor podejmuje się skatalogowania oraz opisania tych czynników, ale na tym nie poprzestaje. Jego głównym obszarem zainteresowania jest Polska, i to w odniesieniu do niej analizuje i wyjaśnia, co nad Wisłą jest źródłem niskiej dzietności, co barierą stojącą na drodze do posiadania dzieci, a co potencjalnym zasobem umożliwiającym jej wzrost. Autor wskazuje też, które z czynników mają w naszym kraju istotne znaczenie, a które są drugorzędne czy wręcz w powszechnej świadomości przeceniane Identyfikuje 10 głównych aktualnych przyczyn niskiej dzietności w Polsce, których pokonanie umożliwiłoby zdecydowaną poprawę sytuacji demograficznej naszego kraju.

Książka łączy w sobie zatem nie tylko walor naukowy i analityczny, ale też posiada niezwykłą wartość strategiczną, pozwala bowiem zidentyfikować obszary, w których zmiana skutkować będzie pozytywnym oddziaływaniem na dzietność. Publikacja napisana jest przystępnym językiem, a autor nie stroni od ciekawostek i odważnych wniosków oraz rozprawiania się z popularnymi mitami. Lektura obowiązkowa dla wszystkich chcących zrozumieć to być może najważniejsze wyzwanie naszych czasów, jakimi są zmiany demograficzne w Polsce.

Mateusz Łakomy

Ekspert ds. demografii specjalizujący się w obszarze czynników i instrumentów wpływających na dzietność, sekularnych trendów demograficznych oraz demografii politycznej. Menedżer i konsultant z zakresu zarządzania oraz strategii z doświadczeniem w pracy dla biznesu, administracji oraz instytucji pozarządowych. Były prezes zarządu fundacji Narodowe Centrum Rozwoju Demograficznego oraz przewodniczący Komisji Spraw Narodowościowych i Demograficznych, a także członek zarządu Polskiego Towarzystwa Geopolitycznego. Absolwent Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu.

Wprowadzenie 11

1. Sytuacja demograficzna w Polsce 15

2. Co się zmieni, jak nic się nie zmieni, czyli czy niska dzietność jest w ogóle problemem? 25

2.1. Poza horyzont: przewidywania, projekcje, prognozy 25

2.2. Migracje, czyli fałszywy trop w ratowaniu demografii 33

2.3. Konsekwencje niskiej dzietności 38

Konsekwencje ekonomiczne 40

Konsekwencje społeczne 50

Konsekwencje geopolityczne 62

3. Dlaczego ludzie w ogóle mają dzieci 73

3.1. Czynniki biologiczne 73

Rozrodczość ludzi na tle innych gatunków 73

Biologiczne źródła współżycia seksualnego 77

Neuronalne, hormonalne i biologiczne uwarunkowania rodzicielstwa 78

Biologiczne podstawy dzietności 81

Płodność naturalna 83

Przezwyciężyć biologię 85

Kontrola urodzeń jako narzędzie ingerencji w biologię 86

Podsumowanie 89

3.2. Motywacje, ideały, plany i decyzje 90

Motywacje do posiadania dziecka 90

Idealna liczba dzieci 95

Planowanie urodzenia dziecka 100

3.3. Bierność, spontaniczność, otwartość i zaskoczenie 102

Powstawanie rodzin wielodzietnych 106

Podsumowanie 108

4. Co wpływa w Polsce na możliwość posiadania dzieci 109

4.1. Związek, więzi i ich trwałość 109

Przegląd międzynarodowy 109

Powstawanie związków 117

Dzietność według typów związków 120

Powody zawarcia małżeństwa 128

Miłość: wszyscy o niej marzymy, ale czy umiemy o nią zadbać? 130

Konkubinaty 135

Rozwody 136

Samotne rodzicielstwo 140

Podsumowanie 141

4.2. Edukacja umożliwiająca stworzenie związku i zapewnienie dochodów 143

Przegląd międzynarodowy 145

Luka edukacyjna i jej przyczyny 149

Podsumowanie 169

4.3. Dochody i ich wysokość 170

Przegląd międzynarodowy 170

Dzieci są bezcenne. Ale ich utrzymanie kosztuje 173

Podsumowanie 180

4.4. Stabilna praca, jej elastyczność i możliwości opieki nad najmłodszymi dziećmi 182

Przegląd międzynarodowy 182

Stabilność zatrudnienia 190

Wymiar czasu pracy 195

Równowaga rodzina–praca w percepcji Polaków 200

Opieka matki nad dzieckiem do ukończenia 3 roku życia: preferencje, radości i wyzwania 202

Skoro nie matka to kto? Opieka innych członków rodziny 206

Ojciec-Polak: praca, opieka nad dzieckiem i udział w obowiązkach domowych 208

Żłobki i inna opieka instytucjonalna 214

Powrót do pracy 219

Podsumowanie 221

4.5. Warunki mieszkaniowe 223

Przegląd międzynarodowy 223

Mieszkania a posiadanie dzieci 225

Sytuacja mieszkaniowa 229

Podsumowanie 238

4.6. Zdrowie rodziców warunkujące zdolność i chęć urodzenia dzieci 239

Niepłodność, płodność obniżona i bezpłodność 239

Wiek jako zasadnicza przyczyna niepłodności i płodności obniżonej 243

Endometrioza 247

Zdrowie psychiczne 249

Depresja poporodowa 252

Cesarskie cięcia i porody naturalne 254

Opieka okołoporodowa 260

Antykoncepcja 263

Zdrowie w ogólności 267

Metoda in vitro 269

Podsumowanie 276

4.7. Wiek w drugiej odsłonie, czyli płodność to nie wszystko 276

Podsumowanie 283

4.8. Kultura 284

Rodzina, macierzyństwo, ojcostwo i dzieci w percepcji Polaków 285

Normy i doświadczenia przekazywane przez rodzinę i innych bliskich 290

Media: telewizja, media społecznościowe, pornografia, gry komputerowe, smartfon. Rzeczywistość alternatywna? 301

Religijność 325

Normy kulturowe pracodawców 350

Podsumowanie 352

4.9. Emigracja 353

4.10. Wyzwania specyficzne dla danego regionu 356

4.11. Katastrofy 363

Kryzysy gospodarcze 363

Pandemia COVID-19 365

Wojna w Ukrainie 369

4.12. Zróżnicowanie oddziaływania czynników według kolejności dziecka 371

5. Wniosek: 10 najważniejszych barier wzrostu dzietności w Polsce 379

5.1. Bariery uniwersalne 380

Bariera 1. Różnice edukacyjne między kobietami a mężczyznami 380

Bariera 2. Nadmierne wykorzystywanie umów na czas określony wobec młodych dorosłych 384

Bariera 3. Brak wystarczających dochodów w pierwszych trzech latach życia dziecka 385

Bariera 4. Niska dostępność mieszkań na własność dla młodych dorosłych 387

Bariera 5. Niedostatek głębokich relacji w parze i w rodzinie pochodzenia 389

Bariera 6. Niedostępność pracy na część etatu 391

Bariera 7. Niskie dochody na osobę części rodzin chcących mieć 3+ dzieci 392

Bariera 8. Cesarskie cięcia bez wskazań medycznych i endometrioza 393

5.2. Bariery dotykające szczególnie najmłodsze roczniki 394

Bariera 9. Nadmierne użytkowanie internetu i smartfona 394

Bariera 10. Sekularyzacja 395

6. Jaka jest nagroda za zwiększenie dzietności i jak Polska jest przygotowana, by po nią sięgnąć? 397

6.1. Co się zmieni w społeczeństwie i gospodarce w przypadku istotnego wzrostu dzietności 398

6.2. Polska w blokach startowych po lepszą przyszłość, czyli zaskakująco dobry punkt wyjścia 401

7. Teoria miłości jako warunku posiadania dzieci w krajach rozwiniętych 413

Zakończenie 419

Bibliografia 421