Wyłączenie sędziego w procesie cywilnym / Rafał Reiwer

Instytucja wyłączenia sędziego w procesie cywilnym, której poświęcona jest niniejsza monografia, należy do podstawowych procesowych gwarancji bezstronności sędziego, bezstronność zaś stanowi zasadniczy element rzetelnego procesu cywilnego. Tak więc instytucję tę należy też postrzegać w kontekście ustrojowym – jako jedną z gwarancji prawa do sądu, a tym samym i prawa do bezstronnego, ustawowego sędziego. Innymi słowy, przepisy Kodeksu postępowania cywilnego o wyłączeniu sędziego należy odczytywać w związku z art. 45 ust. 1 Konstytucji RP, gwarantującym prawo obywateli do rozpatrzenia sprawy przez sąd bezstronny i niezawisły. Bezstronność i niezawisłość służą bowiem realizacji celu, jakim jest rzetelny proces zakończony orzeczeniem niebudzącym wątpliwości z powodu właściwości osoby sędziego. Gwarancję rzetelnego procesu daje tylko niezawisły i bezstronny sąd, ze stojącą na straży sędziowskiej bezstronności instytucją wyłączenia sędziego.

Nie przypadkiem też w szwajcarskiej i niemieckiej doktrynie procesu cywilnego wskazuje się na „prawo do ustawowego sędziego”. W obu tych państwach jest to prawo o charakterze konstytucyjnym, które po stronie obywatela stwarza możliwość domagania się rozpoznania każdej sprawy przez niezawisłego i bezstronnego sędziego, ustanowionego zgodnie z prawem i właściwego.

Ponadto instytucja wyłączenia sędziego buduje społeczne zaufanie do wymiaru sprawiedliwości. Eliminuje podejrzenie istnienia w procesie orzekania sędziów elementów niepoddających się racjonalnej argumentacji, wskazujących na zaangażowanie po jednej ze stron konfliktu. Można też stwierdzić, że tylko orzeczenie wydane przez sędziego niezawisłego, którego bezstronność nie budzi wątpliwości, może zostać uznane przez strony za sprawiedliwe. Tylko takie orzeczenie strony są w stanie zaakceptować nawet pomimo negatywnych dla nich skutków.

Trybunał Konstytucyjny słusznie akcentując szczególną wrażliwość, jaka winna wiązać się z problematyką zapewnienia bezstronności orzekania, podkreśla zaś, że o potrzebie wyłączenia sędziego nie może decydować tylko zasadność in casu zarzutu braku obiektywizmu, ale istotnym jest czy dla postronnego obserwatora, przede wszystkim zaś strony, zachodzą okoliczności, które mogą budzić wątpliwości wobec bezstronności sędziego, stawiać go w sytuacji zagrożenia bezstronności. Instytucja wyłączenia sędziego ma bowiem służyć nie tylko zabezpieczeniu interesów stron, których prawa najpełniej mogą zostać zrealizowane w procesie sądowym prowadzonym fair, ale w równym stopniu dobru wymiaru sprawiedliwości. Stąd tak ważne jest właściwe ukształtowanie instytucji wyłączenia sędziego, co oznacza obowiązek ustawodawcy objęcia nią możliwie wszelkich sytuacji, które mogłyby prowadzić do powstania u strony czy zewnętrznego obserwatora uzasadnionych wątpliwości, co do bezstronności sędziego. Dopiero taka „przezorna” konstrukcja przesłanek wyłączenia sędziego, wymuszająca „daleko idącą wstrzemięźliwość w interesie wymiaru sprawiedliwości”, pozwala na twierdzenie o realizacji konstytucyjnego prawa do sądu w ujęciu procesowym. Musi być jednak wzmocniona rozwiązaniami z zakresu organizacji wymiaru sprawiedliwości wykluczającymi strukturalne zagrożenia sędziowskiej bezstronności.

Warto też dodać, że na gruncie Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, instytucja wyłączenia sędziego widziana jest jako element konstrukcyjny sprawiedliwego procesu. W orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka podkreśla się zaś, że sądy w demokratycznym państwie muszą wzbudzać w opinii publicznej i stronach postępowania zaufanie. Zatem dla oceny zasadności wniosku o wyłączenie sędziego pewne znaczenie ma nawet wrażenie zewnętrzne, jakie czyni sąd, zgodnie z angielską maksymą „sprawiedliwość nie tylko musi być wykonywana, musi być również widać, iż jest wykonywana”.

Pomimo tak istotnego znaczenia dla realizacji prawa do sądu, roli instytucji wyłączenia sędziego w procesie cywilnym w kształtowaniu wiary i głębokiego społecznego przekonania o sędziowskim obiektywizmie i znaczenia dla praktyki, nie doczekała się ona dotąd szerszych badań i analiz, a niniejsza monografia, została oparta na pierwszej, obronionej w marcu 2014 r. na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika, poświęconej jej rozprawie doktorskiej.

Opracowanie tego zagadnienia wymagało w pierwszej kolejności podjęcia trudu właściwego usytuowania instytucji pośród gwarancji ustrojowych i procesowych bezstronności sędziego. Stąd trzy pierwsze rozdziały rozprawy poświęcone zostały pojęciu bezstronności, jej gwarancjom ustrojowym (konstytucyjnym i innym ustawowym) oraz gwarancjom procesowym – widzianym w świetle naczelnych zasad dotyczących organizacji i funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości oraz naczelnych i konstrukcyjnych zasad postępowania cywilnego. Stworzyły one niezbędny grunt do dalszych, szczegółowych rozważań. W kolejnych rozdziałach omówiono wyłączenie sędziego z mocy ustawy, sędziego, którego bezstronność w sprawie może budzić wątpliwości (na tle aktualnego i historycznego brzmienia art. 49 KPC), postępowanie w przedmiocie wyłączenia sędziego i w końcu wybrane przypadki wyłączenia innych podmiotów w procesie cywilnym. Rozprawę zamykają wnioski końcowe.

Publikacja została podzielona na 7 rozdziałów, które dotyczą:

• bezstronności sędziego w polskim systemie prawa,
• gwarancji ustrojowych bezstronności sędziego,
• gwarancji procesowych bezstronności sędziego,
• wyłączenia sędziego z mocy ustawy,
• wyłączenia sędziego, którego bezstronność w sprawie może budzić wątpliwości,
• postępowania w przedmiocie wyłączenia sędziego,
• wybranych przypadków wyłączenia innych podmiotów w procesie cywilnym.

Monografia adresowana jest do profesjonalnych pełnomocników, tj. adwokatów i radców prawnych, a także do notariuszy, prokuratorów i sędziów. Tym ostatnim może być pomocna w rozwiązywaniu niełatwych przecież dylematów na tle oceny wątpliwości co do ich bezstronności. Publikacja kierowana jest również do aplikantów zawodów prawniczych oraz studentów.