Prawo karne

Podręcznik Prawo karne. Wykład akademicki zawiera prezentację wszystkich kluczowych zagadnień prawa karnego materialnego. Znajdują się w nim – oprócz informacji podstawowych – rozważania teoretyczne, wykorzystujące wieloletni dorobek polskiej doktryny prawa karnego, oraz orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego, Sądu Najwyższego i Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, a także informacje dodatkowe dla zainteresowanych czytelników.

Publikacja uwzględnia najnowsze zmiany ustawodawcze, które w szerokim zakresie objęły prawo karne.
Autorzy omawiają m.in.:
- najważniejsze instytucje prawa karnego należące do nauki o przestępstwie i nauki o karze,
- prawne aspekty odpowiedzialności niepełnoletnich,
- odpowiedzialność represyjną podmiotów zbiorowych,
- wybrane typizacje części szczególnej oraz zagadnienia części wojskowej Kodeksu karnego.

Poszczególne rozdziały zawierają pytania kontrolne oraz zestawy kazusów. W książce zaprezentowano również – specjalnie opracowany – algorytm ułatwiający rozwiązywanie kazusów, a także przykładowy egzamin z prawa karnego.
Podręcznik przygotowali pracownicy naukowi oraz praktycy związani z Wydziałem Prawa i Administracji Uniwersytetu Śląskiego.

Publikacja przeznaczona jest dla studentów i aplikantów. Autorzy posługują się bowiem wieloma narzędziami dydaktycznymi ułatwiającymi przyswojenie wiedzy oraz samodzielne jej sprawdzenie. W celu sprawniejszego poruszania się w tak różnorodnej materii zastosowano odpowiednie piktogramy.

Wykaz skrótów ............................................................................................................. 23
Wstęp .............................................................................................................................. 27
Część pierwsza
WIADOMOŚCI WSTĘPNE
Rozdział I
Ogólne wiadomości o prawie karnym ..................................................................... 31
Rozdział II
Historia odpowiedzialności karnej – jej założenia i sposoby realizacji ........... 37
1. Oświeceniowy paradygmat i jego kształtowanie ............................................ 37
1.1. Publicznoprawny charakter prawa karnego ............................................. 38
1.2. Odpowiedzialność osobista. Indywidualizacja odpowiedzialności ..... 39
1.3. Subiektywizacja odpowiedzialności .......................................................... 40
1.4. Legalizm. Zasada określoności ................................................................... 40
1.5. Racjonalizacja kar. Humanitaryzm ........................................................... 42
1.6. Początki kary pozbawienia wolności ......................................................... 43
2. Nauka prawa karnego po epoce oświecenia .................................................... 44
2.1. Szkoła klasyczna ........................................................................................... 45
2.2. Szkoła antropologiczna ................................................................................ 46
2.3. Szkoła socjologiczna ..................................................................................... 47
2.4. Odbywanie kary pozbawienia wolności. Powstanie i rozwój
penitencjarystyki .......................................................................................... 48
2.5. Ruch obrony społecznej. Resocjalizacja .................................................... 49
3. Polskie kodyfikacje karne XX wieku ................................................................ 51
3.1. Kodyfikacja karna z 1932 roku ................................................................... 51
3.2. Degradacja prawa karnego w okresie stalinowskim ............................... 51
3.3. Kodyfikacja karna z 1969 roku ................................................................... 53
3.4. Kodyfikacja karna z 1997 roku ................................................................... 54
3.5. Nowelizacja Kodeksu karnego z 7.07.2022 r. ............................................ 54
4. Współczesność prawa karnego .......................................................................... 56
Rozdział III
Podstawowe współczesne pojęcia w prawie karnym w ogólności ...................... 59
1. Czyn zabroniony .................................................................................................. 59
2. Przestępstwo ......................................................................................................... 60
3. Kara ....................................................................................................................... 61
4. Środki reakcji karnoprawnej i środki penalne ................................................ 62
5. Sprawca ................................................................................................................. 63
6. Pokrzywdzony ...................................................................................................... 64
7. Kryminalizacja, penalizacja, dekryminalizacja, depenalizacja
i kontrawencjonalizacja ...................................................................................... 65
Rozdział IV
Nauki powiązane z prawem karnym ....................................................................... 67
Rozdział V
Funkcje i specyfika prawa karnego .......................................................................... 69
Rozdział VI
Zasady prawa karnego ................................................................................................ 75
1. Pojęcie zasad prawa karnego .............................................................................. 75
2. Zasada nullum crimen, nulla poena sine lege (nie ma przestępstwa
ani kary bez ustawy) ........................................................................................... 75
3. Zasada nullum crimen sine periculo sociali (nie ma przestępstwa
bez społecznego niebezpieczeństwa) i zasada proporcjonalności ................ 79
4. Zasada osobistej odpowiedzialności za popełniony czyn i zasada
indywidualizacji odpowiedzialności ................................................................ 81
5. Zasada nullum crimen sine culpa (nie ma przestępstwa bez zawinienia) .. 83
6. Zasada humanitaryzmu...................................................................................... 86
7. Zasada in dubio pro reo (w razie wątpliwości na korzyść sprawcy) ............. 88
Rozdział VII
Źródła prawa karnego, jego normy i ich wykładnia ............................................. 89
1. Ogólnie o źródłach polskiego prawa powszechnie obowiązującego ............ 89
1.1. Rodzaje źródeł prawa ................................................................................... 89
1.1.1. Konstytucja ......................................................................................... 90
1.1.2. Umowy międzynarodowe i prawo stanowione
przez organizację międzynarodową, której Rzeczpospolita
Polska jest członkiem ........................................................................ 91
1.1.3. Rozporządzenia .................................................................................. 96
1.1.4. Akty prawa wewnętrznego ............................................................... 97
1.1.5. Akty prawa miejscowego .................................................................. 97
1.1.6. Znaczenie orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego, Trybunału
Sprawiedliwości Unii Europejskiej i Europejskiego Trybunału
Praw Człowieka .................................................................................. 98
2. Źródła polskiego prawa karnego – uwagi szczegółowe ................................. 100
2.1. Wymóg określoności czynu zabronionego i kary w akcie prawnym
rangi co najmniej ustawy ............................................................................ 100
2.2. Przepisy blankietowe i znaczenie rozporządzeń w uzupełnianiu ich
treści ............................................................................................................... 100
2.3. Określanie wykroczeń w aktach prawa miejscowego ............................. 101
2.4. Znaczenie doktryny, orzecznictwa i zwyczaju ......................................... 102
3. Kodeks karny podstawowym źródłem prawa karnego .................................. 104
4. Pozakodeksowe prawo karne ............................................................................. 105
5. Normy prawnokarne i ich budowa ................................................................... 106
5.1. Elementy składowe normy prawnokarnej ................................................ 106
5.2. Normy sankcjonowane i sankcjonujące w prawie karnym .................... 107
5.3. Sposoby ujęcia w normie sankcjonowanej istoty zakazu (nakazu) ....... 110
5.4. Rodzaje sankcji za naruszenie norm sankcjonowanych ......................... 111
6. Odrębności wykładni przepisów prawnokarnych .......................................... 113
Rozdział VIII
Definicje legalne ........................................................................................................... 119
1. Czyn zabroniony .................................................................................................. 119
2. Stopień społecznej szkodliwości czynu ............................................................ 120
3. Przestępstwa podobne ........................................................................................ 121
4. Korzyść majątkowa lub osobista ....................................................................... 122
5. Mienie oraz szkoda znacznej i wielkiej wartości ............................................ 124
6. Rzecz ruchoma lub przedmiot ........................................................................... 125
7. Kradzież szczególnie zuchwała .......................................................................... 126
8. Młodociany ........................................................................................................... 128
9. Osoba najbliższa .................................................................................................. 129
10. Groźba bezprawna ............................................................................................... 130
11. Funkcjonariusz publiczny .................................................................................. 131
12. Dokument ............................................................................................................. 132
13. Faktura .................................................................................................................. 133
14. Statek wodny ........................................................................................................ 134
15. Stan nietrzeźwości ............................................................................................... 135
16. Żołnierz i rozkaz .................................................................................................. 136
17. Osoba pełniąca funkcję publiczną .................................................................... 137
18. Przestępstwo o charakterze terrorystycznym ................................................. 138
19. Występek o charakterze chuligańskim ............................................................ 139
20. Handel ludźmi...................................................................................................... 142
21. Adopcja ................................................................................................................. 144
22. Niewolnictwo ....................................................................................................... 145
23. Rozmiar działalności przedsiębiorstwa ........................................................... 146
24. Koszty inne niż odsetki ...................................................................................... 147
Część druga
NAUKA O PRZESTĘPSTWIE
Rozdział I
Pojęcie przestępstwa.................................................................................................... 151
1. Uwagi ogólne ........................................................................................................ 151
2. Przestępstwo jako czyn człowieka .................................................................... 153
3. Problematyka zaniechania ................................................................................. 155
4. Typ czynu zabronionego..................................................................................... 157
5. Bezprawność czynu ............................................................................................. 158
6. Społeczna szkodliwość czynu ............................................................................ 162
7. Wina w prawie karnym ...................................................................................... 164
Rozdział II
Ustawowe znamiona czynu zabronionego .............................................................. 171
1. Uwagi wprowadzające ........................................................................................ 171
2. Przedmiot ochrony .............................................................................................. 171
3. Strona przedmiotowa .......................................................................................... 174
3.1. O znamionach strony przedmiotowej ogólnie ......................................... 174
4. Strona podmiotowa ............................................................................................. 179
4.1. Umyślność ..................................................................................................... 182
4.2. Nieumyślność ................................................................................................ 186
4.3. Strona podmiotowa mieszana .................................................................... 188
5. Podmiot ................................................................................................................. 190
6. Inne podziały i rodzaje znamion czynu zabronionego .................................. 191
Rozdział III
Przesłanki przypisania skutku ................................................................................. 195
1. Uwagi wprowadzające ........................................................................................ 195
2. Teoria warunkowości, teoria ekwiwalencji, test conditio sine qua non ...... 197
3. Teoria warunku właściwego – odpowiadającego empirycznie
potwierdzonej prawidłowości ............................................................................ 199
4. Teoria adekwatnego związku przyczynowego i teoria relewancji ................ 200
5. Koncepcja obiektywnego przypisania skutku ................................................. 202
6. Przyczynowość zaniechania .............................................................................. 207
Rozdział IV
Podziały przestępstw .................................................................................................. 213
1. Zbrodnie i występki ............................................................................................ 213
2. Typizacje narażenia na niebezpieczeństwo ..................................................... 215
3. Typy podstawowe i zmodyfikowane ................................................................. 217
4. Czyny ścigane z urzędu, z urzędu na wniosek pokrzywdzonego
i z oskarżenia prywatnego .................................................................................. 219
Rozdział V
Czas i miejsce popełnienia czynu zabronionego ................................................... 223
Rozdział VI
Formy stadialne i zasady odpowiedzialności za nie ............................................. 229
1. Uwagi wprowadzające ........................................................................................ 229
2. Przygotowanie ...................................................................................................... 231
3. Usiłowanie ............................................................................................................ 234
4. Dokonanie ............................................................................................................ 243
Rozdział VII
Współdziałanie przestępne ........................................................................................ 247
1. Problem współdziałania przestępnego ............................................................. 247
2. Sprawcze postacie współdziałania .................................................................... 249
2.1. Sprawstwo pojedyncze ................................................................................. 250
2.2. Współsprawstwo ........................................................................................... 250
2.3. Sprawstwo kierownicze ............................................................................... 253
2.4. Sprawstwo poleceniowe ............................................................................... 255
3. Niesprawcze postacie współdziałania ............................................................... 257
3.1. Podżeganie..................................................................................................... 259
3.2. Pomocnictwo ................................................................................................ 262
3.3. Pomocnictwo a współsprawstwo. Problem istoty sprawstwa ................ 264
3.4. Podżeganie i pomocnictwo do przestępstwa nieumyślnego .................. 266
4. Zasady odpowiedzialności za współdziałanie i prowokację ......................... 268
4.1. Zasady ogólne ............................................................................................... 268
4.2. Właściwości osobiste współdziałającego .................................................. 269
4.3. Czynny żal ..................................................................................................... 270
4.4. Prowokacja .................................................................................................... 271
Rozdział VIII
Okoliczności wyłączające odpowiedzialność karną ............................................. 275
1. Uwagi ogólne ........................................................................................................ 275
2. Brak czynu ............................................................................................................ 276
3. Niewypełnienie ustawowych znamion czynu zabronionego – pierwotna
legalność ................................................................................................................ 277
4. Brak bezprawności .............................................................................................. 281
4.1. Pojęcia kontratypu i kontratypizacji ......................................................... 281
4.2. Problem kontratypów pozaustawowych ................................................... 283
4.3. Obrona konieczna ........................................................................................ 284
4.4. Stan wyższej konieczności .......................................................................... 290
4.5. Ryzyko nowatorstwa (kontratyp dopuszczalnego ryzyka,
eksperyment) ................................................................................................. 295
4.6. Kontratyp szczególnych uprawnień i obowiązków ................................. 297
4.7. Kontratyp karcenia małoletnich ................................................................ 298
4.8. Zwyczaj .......................................................................................................... 299
5. Znikomość społecznej szkodliwości ................................................................. 300
6. Okoliczności wyłączające i umniejszające winę ............................................. 302
6.1. Wprowadzenie do okoliczności uniemożliwiających przypisanie
winy ................................................................................................................ 302
6.2. Nieletniość ..................................................................................................... 303
6.3. Niepoczytalność ........................................................................................... 306
6.4. Błąd co do faktu – art. 28 k.k...................................................................... 309
6.5. Błąd co do kontratypu lub okoliczności wyłączającej winę –
art. 29 k.k. ...................................................................................................... 312
6.6. Błąd co do prawa – art. 30 k.k. ................................................................... 313
6.7. Stan wyższej konieczności .......................................................................... 315
6.8. Tak zwana klauzula dobrego samarytanina ............................................. 316
Rozdział IX
Obowiązywanie polskiej ustawy karnej w czasie, w miejscu i co do osób ....... 319
1. Obowiązywanie ustawy karnej w czasie .......................................................... 319
2. Zmiana ustawodawstwa przed wydaniem wyroku ........................................ 319
3. Zmiana ustawodawstwa po wydaniu prawomocnego wyroku .................... 326
4. Obowiązywanie ustawy karnej co do miejsca ................................................. 327
5. Zasada terytorialności oraz bandery ................................................................ 327
6. Zasady obowiązywania polskiej ustawy karnej za czyny popełnione
za granicą .............................................................................................................. 332
7. Orzeczenia zapadłe za granicą – moc prawna wyroku obcego .................... 336
Rozdział X
Jedność – wielość czynów i przestępstw .................................................................. 341
1. Jeden czyn – jeden czyn zabroniony ................................................................. 341
2. Zbieg przepisów ustawy ...................................................................................... 346
3. Typizacje przewidujące wieloczynowość (przestępstwa wieloczynowe) ..... 350
4. Ciąg przestępstw .................................................................................................. 351
5. Realny zbieg przestępstw .................................................................................... 356
6. Przestępstwa podlegające współukaraniu ....................................................... 357
7. Podsumowanie ..................................................................................................... 359
Część trzecia
NAUKA O ŚRODKACH KARNOPRAWNEJ REAKCJI
Rozdział I
Zagadnienia wstępne ................................................................................................... 365
Rozdział II
Kary ................................................................................................................................ 371
1. Katalog kar ........................................................................................................... 371
2. Kara grzywny ....................................................................................................... 372
3. Kara ograniczenia wolności ............................................................................... 375
4. Kara pozbawienia wolności................................................................................ 377
4.1. Terminowa kara pozbawienia wolności .................................................... 379
4.2. Kara dożywotniego pozbawienia wolności .............................................. 381
5. Sekwencyjne orzeczenie terminowej kary pozbawienia wolności oraz
kary ograniczenia wolności ............................................................................... 382
Rozdział III
Środki karne ................................................................................................................. 385
1. Środki karne w polskim prawie karnym .......................................................... 385
2. Pozbawienie praw publicznych .......................................................................... 386
3. Zakazy i nakaz ..................................................................................................... 387
3.1. Zakaz zajmowania określonego stanowiska, wykonywania
określonego zawodu lub prowadzenia określonej działalności
gospodarczej .................................................................................................. 387
3.2. Zakaz prowadzenia działalności związanej z wychowaniem,
leczeniem, edukacją małoletnich lub opieką nad nimi ........................... 387
3.3. Zakaz zajmowania stanowiska lub wykonywania zawodu lub pracy
w organach i instytucjach państwowych i samorządu terytorialnego,
a także w spółkach prawa handlowego, w których Skarb Państwa
lub jednostka samorządu terytorialnego posiadają bezpośrednio
lub pośrednio przez inne podmioty co najmniej 10% akcji
lub udziałów .................................................................................................. 388
3.4. Zakaz przebywania w określonych środowiskach lub miejscach,
kontaktowania się z określonymi osobami, zbliżania się
do określonych osób lub opuszczania określonego miejsca pobytu
bez zgody sądu i nakaz okresowego opuszczenia lokalu zajmowanego
wspólnie z pokrzywdzonym ....................................................................... 389
3.5. Zakaz wstępu na imprezę masową ............................................................. 390
3.6. Zakaz wstępu do ośrodków gier i uczestnictwa w grach
hazardowych ................................................................................................. 391
3.7. Zakaz prowadzenia pojazdów .................................................................... 392
4. Świadczen