Klauzula przeciwko unikaniu opodatkowania / Mikołaj Kondej

Książka przedstawia zagadnienia dotyczące klauzuli przeciwko unikaniu opodatkowania. Analiza tej normy na gruncie krajowym i międzynarodowym oraz omówienie dotychczasowej praktyki pozwala na dostrzeżenie problemów związanych z jej stosowaniem, a zestawienie teorii i praktyki daje możliwość dokonania oceny konstytucyjności jej przepisów.

Autor szczegółowo charakteryzuje każdy z warunków, który musi być spełniony, aby klauzula przeciwko unikaniu opodatkowania mogła znaleźć zastosowanie, a tym samym, by podatnik został pozbawiony korzyści podatkowej. Ukazuje również:
• jak stosowanie klauzuli wpisuje się w model wykładni prawa oraz jaka pozostaje relacja tej normy do innych norm antyabuzywnych;
• skutki jej stosowania, w tym konsekwencje, które może ponieść podatnik unikający opodatkowania;
• instytucje i procedury powiązane z klauzulą;
• postępowanie wymiarowe związane ze stosowaniem ogólnej normy antyabuzywnej;
• procedury cofnięcia skutków unikania opodatkowania;
• zagadnienia dotyczące postępowania w sprawie wydania opinii zabezpieczających.

Publikacja przeznaczona jest dla doradców podatkowych, radców prawnych, adwokatów oraz sędziów stykających się z tematyką unikania opodatkowania. Zainteresuje wszystkie osoby, które mierzą się z problemem ustalenia dopuszczalnych granic optymalizacji podatkowej oraz analizują, jakie są konsekwencje ich przekroczenia.

Wykaz skrótów | str. 21

Wprowadzenie | str. 25

Część I

ZAGADNIENIA WSTĘPNE

Rozdział 1

Charakter prawa podatkowego a unikanie opodatkowania | str. 39

1.1. Swoboda ustawodawcy w kreowaniu norm prawa podatkowego a zjawisko unikania opodatkowania | str. 39

1.1.1. Geneza i cel podatków | str. 40

1.1.2. Swoboda ustawodawcy w kreowaniu norm prawa podatkowego | str. 41

1.1.3. Swoboda kreowania norm prawa podatkowego a problem unikania opodatkowania | str. 43

1.1.3.1. Wymóg generalnego charakteru norm prawa podatkowego | str. 43

1.1.3.2. Niedostosowanie zakresowe przepisu a unikanie opodatkowania | str. 45

1.1.3.3. Trudność w identyfikowaniu zależności życia gospodarczego, społecznego i systemu prawnego | str. 46

1.1.3.4. Wpływ przyjmowanych zasad wykładni prawa na możliwość unikania opodatkowania | str. 47

1.2. Zarys problematyki wykładni prawa podatkowego | str. 48

1.2.1. Granica językowa wykładni | str. 48

1.2.1.1. Istota granicy językowej wykładni | str. 48

1.2.1.2. Trudności w precyzyjnym wyznaczeniu granicy językowej wykładni | str. 53

1.2.1.3. Możliwość unikania opodatkowania jako konsekwencja funkcjonowania granicy językowej wykładni | str. 56

1.2.2. Wykładnia celowościowa i wykładnia funkcjonalna | str. 56

1.2.2.1. Cel ustawodawcy | str. 57

1.2.2.2. Cel ustawy | str. 59

1.2.2.3. Cel ustanowienia reguły | str. 61

1.2.3. Wykładnia systemowa | str. 62

1.2.4. Wykładnia prounijna | str. 63

1.2.5. Miejsce klauzul antyabuzywnych w procesie

wykładni prawa | str. 65

Rozdział 2

Kontekst historyczny zwalczania unikania opodatkowania

w Polsce | str. 69

2.1. Antyabuzywna praktyka orzecznicza | str. 69

2.2. Pierwotna klauzula przeciwko unikaniu opodatkowania (art. 24b o.p | str. 71

2.3. Próby rekonstrukcji klauzuli po wyroku Trybunału Konstytucyjnego K 4/03 | str. 76

2.4. Artykuł 199a Ordynacji podatkowej | str. 77

2.5. Brak możliwości zwalczania unikania opodatkowania przy wykorzystaniu cywilnoprawnej instytucji obejścia prawa | str. 80

2.6. Rys historyczny związany z wprowadzeniem obecnie obowiązujących przepisów klauzuli przeciwko unikaniu opodatkowania | str. 81

Rozdział 3

Kontekst międzynarodowy klauzuli przeciwko unikaniu

opodatkowania | str. 83

3.1. Istota nadużycia prawa w orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości | str. 83

3.1.1. Dwuczłonowy test nadużycia prawa | str. 83

3.1.2. Zarys problematyki stosowania norm antyabuzywnych poruszanej w orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości dotyczącym podatków dochodowych | str. 87

3.1.3. Zakaz nadużycia prawa jako metoda wykładni przepisów | str. 98

3.2. Pierwotna klauzula a zalecenie Komisji Europejskiej w sprawie agresywnego planowania podatkowego | str. 101

3.3. Obecna klauzula jako implementacja dyrektywy ATA | str. 102

3.3.1. Klauzula przeciwko unikaniu opodatkowania a art. 6 dyrektywy ATA – uwagi ogólne | str. 105

3.3.2. Dyrektywa ATA – standard minimalny czy wiążący? Polska klauzula – implementacja ścisła czy rozszerzająca | str. 108

3.3.3. Rola dyrektywy ATA i orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości przy interpretacji polskich przepisów | str. 111

Część II

WARUNKI ZASTOSOWANIA KLAUZULI PRZECIWKO

UNIKANIU OPODATKOWANIA

Rozdział 4

Uwagi wstępne | str. 115

4.1. Zarys warunków zastosowania klauzuli | str. 115

4.2. Kluczowe zmiany w treści warunków zastosowania klauzuli na przestrzeni czasu | str. 118

Rozdział 5

Zaistnienie czynności lub zespołu powiązanych czynności | str. 121

5.1. Pojęcie czynności | str. 121

5.2. Stosowanie klauzuli do zespołu czynności | str. 124

5.2.1. Wymóg powiązania zespołu czynności a dyspozycja klauzuli | str. 132

5.2.2. Zespół czynności a definicja uzgodnienia w dyrektywie ATA | str. 134

5.2.3. Możliwe podejścia do sposobu identyfikacji zespołu czynności | str. 137

5.2.4. Konkluzje w zakresie stosowania klauzuli do zespołu czynności | str. 148

Rozdział 6

Wystąpienie korzyści podatkowej | str. 153

6.1. Ocena istnienia korzyści podatkowej przez pryzmat zasad opodatkowania stanu kontrfaktycznego | str. 154

6.2. Rodzaje korzyści podatkowych | str. 156

6.2.1. Niepowstanie zobowiązania podatkowego, odsunięcie w czasie powstania zobowiązania podatkowego lub obniżenie jego wysokości | str. 157

6.2.2. Powstanie lub zawyżenie straty podatkowej | str. 159

6.2.3. Powstanie nadpłaty lub prawa do zwrotu podatku albo zawyżenie kwoty nadpłaty lub zwrotu podatku | str. 160

6.2.4. Brak obowiązku pobrania podatku przez płatnika | str. 161

6.3. Wyeliminowanie korzyści podatkowych przez podatnika a możliwość zastosowania klauzuli | str. 164

Rozdział 7

Sprzeczność korzyści podatkowej z przedmiotem lub celem

ustawy podatkowej lub jej przepisu (warunek sprzeczności | str. 167

7.1. Kontekst warunku sprzeczności | str. 169

7.1.1. Aspekt historyczny definicji sprzeczności | str. 169

7.1.2. Źródła warunku sprzeczności w orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości | str. 171

7.2. Ograniczenie badania sprzeczności do sprzeczności z przedmiotem i celem ustaw podatkowych i zawartych w nich przepisów | str. 172

7.3. Badanie sprzeczności w kontekście przepisów zastosowanych lub przepisów, do których obejścia doszło | str. 173

7.4. Sprzeczność a granice wykładni | str. 176

7.5. Przedmiot ustawy podatkowej/przepisu ustawy podatkowej | str. 180

7.6. Cel ustawy podatkowej/przepisu ustawy podatkowej | str. 185

7.6.1. Sprzeczność z celem ustawodawcy | str. 185

7.6.2. Sprzeczność z celem ustawy/przepisu ustawy (uwagi wstępne | str. 187

7.6.3. Cele fiskalne i metody ustalania sprzeczności z nimi korzyści podatkowej | str. 188

7.6.3.1. Brzmienie przepisów jako źródło wiedzy o zamierzonym wymiarze podatku | str. 189

7.6.3.2. Ustalenie sprzeczności z zasadą ogólną (rozumowanie zbliżone do analogiae legis | str. 192

7.6.3.3. Ustalenie nieadekwatności konsekwencji podatkowych do konsekwencji ekonomicznych działań podatnika oraz sprzeczność z ekonomiczną istotą podatku | str. 195

7.6.3.4. Ustalenie sprzeczności z aksjologią (rozumowanie zbliżone do analogiae iuris | str. 197

7.6.4. Cele społeczno-gospodarcze i sprzeczność z nimi | str. 198

7.6.5. Sprzeczność z przedmiotem i celem przepisów antyabuzywnych | str. 199

7.6.6. Przepisy o niemożliwym lub trudnym do odtworzenia celu | str. 202

7.7. Odrębność przesłanek sprzeczności i sztuczności | str. 204

7.8. Szczególne okoliczności jako przesłanka warunkująca zaistnienie sprzeczności (sprzeczność „w danych okolicznościach | str. 210

7.9. Najważniejsze konkluzje w zakresie warunku sprzeczności | str. 211

Rozdział 8

Warunki celu i sztuczności | str. 213

8.1. Powiązania między definicjami warunku celu i sztuczności (uwagi wstępne | str. 213

8.2. Warunek celu i sztuczności w orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości | str. 217

8.3. Warunek sztuczności | str. 225

8.3.1. Definicja legalna sztuczności | str. 225

8.3.2. Kontekst legislacyjny warunku sztuczności | str. 227

8.3.2.1. Uzasadnienia projektów ustaw | str. 227

8.3.2.2. Kontekst dyrektywy ATA | str. 230

8.3.3. Rodzaje sztuczności | str. 232

8.3.4. Powiązanie sztuczności z definicją czynności odpowiedniej | str. 235

8.3.5. Metodologia badania sztuczności | str. 237

8.3.5.1. Istniejący stan faktyczny jako podstawa badania sztuczności | str. 238

8.3.5.2. Cele gospodarcze jako podstawa oceny adekwatności działań podatnika | str. 239

8.3.5.3. Pojęcie uzasadnionych przyczyn ekonomicznych | str. 239

8.3.5.4. Kryterium rozsądnego podatnika | str. 241

8.3.6. Dominujące przyczyny ekonomiczne (prawo wyboru przez podatnika optymalnej podatkowo drogi działania | str. 242

8.3.7. Ustawowe symptomy sztuczności | str. 249

8.4. Warunek celu | str. 258

8.4.1. Aspekt historyczny definicji legalnej celu | str. 258

8.4.2. Pojęcie celu czynności | str. 262

8.4.3. Ocena celu – ocena subiektywnego zamiaru podatnika czy ocena obiektywnych dowodów wskazujących na przesłanki dla dokonania czynności | str. 263

8.4.3.1. Środki dowodowe pozwalające na identyfikację zamiaru podatnika | str. 265

8.4.3.2. Wątpliwości związane z uzależnianiem podstawy opodatkowania od subiektywnego zamiaru podatnika | str. 268

8.4.3.3. Brak konieczności wystąpienia intencji nadużycia dla spełnienia warunku celu | str. 273

8.4.3.4. Warunek celu jako badanie, czy tak samo zachowałby się rozsądny podatnik | str. 274

8.4.4. Korzyść podatkowa spełniająca warunek sprzeczności jako cel czynności a inne cele czynności | str. 275

8.4.4.1. Sprzeczność a przepisy, które nie obowiązywały w momencie dokonania czynności | str. 276

8.4.4.2. Klauzula a korzyści uzyskane na gruncie przepisów obcych jurysdykcji | str. 278

8.4.4.3. Rodzaje celów mogących stanowić zasadnienie dla dokonania czynności | str. 279

8.4.4.4. Prawo podatnika wskazania realizowanych celów (art. 119d o.p | str. 284

8.4.4.5. Granice oceny celów gospodarczych podatnika przez organ podatkowy | str. 286

8.4.5. Główny cel a jeden z głównych celów | str. 287

8.4.5.1. Korzyść spełniająca warunek sprzeczności jako incydentalny skutek czynności | str. 290

8.4.5.2. Korzyść spełniająca warunek sprzeczności jako jedyny skutek czynności | str. 290

8.4.5.3. Współwystępowanie celu w postaci osiągnięcia korzyści podatkowej spełniającej warunek sprzeczności i innych celów | str. 291

8.5. Konkluzje w zakresie przesłanek celu i sztuczności | str. 302

Rozdział 9

Wyłączenia z zakresu stosowania klauzuli przeciwko unikaniu opodatkowania | str. 307

9.1. Obecnie obowiązujące wyłączenia z zakresu stosowania klauzuli | str. 307

9.2. Wyłączenia z zakresu klauzuli w stanie prawnym obowiązującym do 31.12.2018 r | str. 309

9.3. Relacja klauzuli ogólnej do umów o przeciwdziałaniu podwójnemu opodatkowaniu | str. 311

Rozdział 10

Warunek intertemporalny | str. 317

10.1. Warunek intertemporalny w przepisach wprowadzających klauzulę | str. 318

10.1.1. Zasada lex retro non agit a interpretacja pojęcia momentu powstania korzyści podatkowej | str. 320

10.1.2. Stosowanie klauzuli do korzyści wynikających z czynności zrealizowanych przed wejściem w życie klauzuli | str. 325

10.1.3. Znaczenie momentu powstania korzyści podatkowej spełniającej warunek sprzeczności dla możliwości zastosowania klauzuli w aspekcie intertemporalnym | str. 331

10.1.4. Klauzula a zakaz wprowadzania zmian do przepisów w trakcie roku podatkowego | str. 335

10.1.5. Konkluzje w zakresie pierwotnego warunku intertemporalnego | str. 338

10.2. Warunek intertemporalny w przepisach nowelizujących ustawę z dniem 1.01.2019 r | str. 340

Rozdział 11

Relacja pomiędzy klauzulą ogólną a wybranymi innymi

przepisami antyabuzywnymi | str. 343

11.1. Pierwszeństwo stosowania szczególnych przepisów antyabuzywnych | str. 344

11.1.1. Stan prawny przed 1.01.2019 r | str. 344

11.1.2. Stan prawny po 1.01.2019 r | str. 345

11.2. Małe klauzule w podatkach dochodowych jako rozwinięcie normy ogólnej | str. 349

11.2.1. Klauzula restrukturyzacyjna | str. 350

11.2.2. Klauzule dywidendowa, odsetkowa i w zakresie należności licencyjnych | str. 354

11.2.3. Klauzula strefowa | str. 358

11.2.4. Klauzula w zakresie podatku od dochodów z budynków | str. 359

11.2.5. Klauzula w zakresie odsetek od kapitału | str. 360

11.3. Reklasyfikacja czynności na gruncie przepisów o cenach transferowych | str. 361

11.4. Zakaz nadużycia prawa w VAT | str. 365

11.5. Klauzula Principal Purpose Test | str. 366

11.6. Klauzule antyabuzywne jako jeden wspólny standard identyfikacji i nadużycia prawa | str. 368

Część III

SKUTKI ZASTOSOWANIA KLAUZULI PRZECIWKO UNIKANIU OPODATKOWANIA

Rozdział 12

Klauzula a cywilnoprawna ważność czynności i czynności pozorne | str. 373

Rozdział 13

Model stosowania polskiej klauzuli – stosowanie ex lege czy ex decisio | str. 377

13.1. Stan prawny przed 2019 r | str. 377

13.2. Stan prawny od 2019 r | str. 387

13.3. Charakter decyzji wymiarowej oraz jej konsekwencje | str. 391

13.3.1. Decyzja ustalająca czy konstytutywna | str. 391

13.3.2. Charakter decyzji a przedawnienie | str. 396

13.3.3. Charakter decyzji a moment początkowy

naliczania odsetek od zaległości podatkowych | str. 397

13.3.4. Charakter decyzji a odpowiedzialność karnoskarbowa | str. 398

Rozdział 14

Konsekwencje zastosowania klauzuli przeciwko unikaniu opodatkowania | str. 401

14.1. Kontekst międzynarodowy | str. 401

14.2. Opodatkowanie stanu faktycznego według zasad alternatywnych | str. 403

14.2.1. Wyłączenie przepisu skutkującego korzyścią (art. 119a § 6 o.p | str. 404

14.2.2. Opodatkowanie według zasad właściwych dla alternatywnego stanu faktycznego (uwagi wstępne | str. 407

14.2.3. Opodatkowanie według takich zasad, jak gdyby czynności nie dokonano | str. 408

14.2.4. Opodatkowanie według zasad właściwych dla czynności odpowiedniej | str. 409

14.2.4.1. Czynność odpowiednia | str. 410

14.2.4.2. Zaniechanie jako czynność odpowiednia | str. 415

14.2.4.3. Prawo podatnika wskazania czynności odpowiedniej | str. 417

14.2.4.4. Czynność odpowiednia obejmująca elementy działań sprzed wejścia w życie klauzuli przeciwko unikaniu opodatkowania | str. 418

14.2.4.5. Brak możliwości wskazania czynności odpowiedniej | str. 420

14.2.5. Problem identyfikacji podmiotu, wobec którego należy stosować klauzulę | str. 420

14.2.6. Problemy związane z ustaleniem zakresu, w jakim skutki podatkowe wywodzi się z czynności odpowiedniej, względnie z braku dokonania czynności | str. 426

14.2.6.1. Zakres rozliczeń podatkowych podlegających przekwalifikowaniu | str. 428

14.2.6.2. Zakres czasowy przekwalifikowania.... 430

14.2.7. Uwagi de lege ferenda | str. 434

14.3. Prawo podmiotów trzecich uczestniczących w czynności do korekty rozliczeń | str. 436

14.4. Klauzula jako przepis materialnego prawa podatkowego | str. 439

14.5. Dodatkowe zobowiązanie podatkowe jako skutek zastosowania klauzuli | str. 442

14.6. Zastosowanie klauzuli a odpowiedzialność karnoskarbowa | str. 452

Część IV

PROCEDURA I PRAKTYKA STOSOWANIA KLAUZULI

Rozdział 15

Instytucje i procedury związane ze stosowaniem klauzuli przeciwko unikaniu opodatkowania | str. 459

15.1. Rada do Spraw Przeciwdziałania Unikaniu Opodatkowania | str. 459

15.2. Postępowania kontrolne i wymiarowe związane z możliwością zastosowania klauzuli | str. 467

15.2.1. Szef Krajowej Administracji Skarbowej jako organ właściwy do stosowania klauzuli | str. 468

15.2.2. Procedura wszczęcia i przejęcia postępowania przez Szefa Krajowej Administracji Skarbowej | str. 469

15.2.3. Przebieg postępowania | str. 472

15.2.4. Rozstrzygnięcie postępowania | str. 477

15.3. Procedura cofnięcia skutków unikania opodatkowania. 479

15.3.1. Postępowanie wyjaśniające | str. 482

15.3.2. Wniosek o wszczęcie postępowania w sprawie wydania decyzji określającej warunki cofnięcia skutków unikania opodatkowania | str. 483

15.3.3. Postępowanie w sprawie określenia warunków cofnięcia unikania opodatkowania | str. 486

15.3.4. Decyzja Szefa Krajowej Administracji Skarbowej w przedmiocie określenia warunków cofnięcia skutków unikania opodatkowania i jej konsekwencje | str. 488

15.4. Opinie zabezpieczające | str. 490

15.4.1. Wniosek i postępowanie w sprawie wydania opinii zabezpieczającej | str. 491

15.4.2. Zakres dopuszczalnego postępowania dowodowego | str. 495

15.4.3. Możliwe rozstrzygnięcia wniosku o wydanie opinii zabezpieczającej | str. 497

15.4.4. Moc ochronna opinii zabezpieczającej, z uwzględnieniem sytuacji późniejszej zmiany/uchylenia opinii | str. 505

15.5. Klauzula a ochrona wynikająca z interpretacji indywidualnych | str. 509

Rozdział 16

Zarys dotychczasowej praktyki stosowania klauzuli przeciwko unikaniu opodatkowania w Polsce | str. 515

16.1. Sprawy związane z wyborem formy prowadzenia działalności gospodarczej, zmianą formy prawnej działalności oraz swobodą kształtowania struktury grupy kapitałowej | str. 517

16.2. Sprawy związane z wymianą udziałów | str. 523

16.3. Sprawy związane z połączeniami i podziałami | str. 532

16.4. Sprawy związane ze strukturami wykorzystującymi znaki towarowe | str. 541

16.5. Sprawy związane z programami motywacyjnymi | str. 546

16.6. Sprawy związane z opodatkowaniem funduszy inwestycyjnych zamkniętych | str. 549

16.7. Sprawy związane z dobrowolnym umorzeniem udziałów bez wynagrodzenia | str. 552

16.8. Pozostałe sprawy | str. 554

16.9. Ocena przepisów klauzuli w świetle praktyki jej stosowania | str. 572

Część V

PODSUMOWANIE

Rozdział 17

Konstytucyjność klauzuli przeciwko unikaniu opodatkowania | str. 577

17.1. Uwagi wstępne | str. 577

17.1.1. Wpływ konstrukcji klauzuli na zakres występujących problemów konstytucyjnych | str. 577

17.1.2. Zasada określoności przepisów prawa | str. 580

17.1.3. Wartości konstytucyjne chronione i zagrożone przez klauzulę | str. 582

17.1.4. Postulaty wynikające z wyroku Trybunału Konstytucyjnego K 4/03 | str. 591

17.1.5. Refleksje międzynarodowe | str. 593

17.2. Hipoteza klauzuli w świetle wymogów konstytucyjności | str. 595

17.3. Dyspozycja klauzuli w świetle wymogów konstytucyjności | str. 603

17.4. Konstytucyjność a kwestie intertemporalne | str. 606

17.5. Wnioski w zakresie konstytucyjności normy | str. 607

Rozdział 18

Wnioski końcowe | str. 613

18.1. Źródła problemu unikania opodatkowania | str. 613

18.2. Zasadność funkcjonowania klauzuli w polskim systemie | str. 616

18.3. Warunki zastosowania klauzuli przeciwko unikaniu opodatkowania | str. 619

18.3.1. Korzyść podatkowa jako wynik czynności (zespołu czynności) podatnika | str. 621

18.3.1.1. Czynność i zespół czynności | str. 621

18.3.1.2. Pojęcie korzyści podatkowej | str. 622

18.3.1.3. Warunek sprzeczności | str. 623

18.3.1.4. Warunki celu i sztuczności | str. 628

18.3.1.5. Pozostałe warunki zastosowania klauzuli, w tym kwestie intertemporalne | str. 630

18.3.1.6. Klauzula a prawo wyboru drogi najmniej opodatkowanej | str. 632

18.4. Skutki zastosowania klauzuli przeciwko unikaniu opodatkowania | str. 633

18.4.1. Skutek zastosowania klauzuli dla kalkulacji kwoty zobowiązania podatkowego | str. 634

18.4.2. Dodatkowe zobowiązanie podatkowe | str. 636

18.4.3. Wątpliwości związane z tym, czy klauzulę stosuje się z mocy prawa, czy w drodze decyzji, oraz ich konsekwencje | str. 637

18.4.4. Klauzula a odpowiedzialność karnoskarbowa | str. 638

18.5. Klauzula jako przepis materialnego prawa podatkowego | str. 639

18.6. Relacja do innych norm antyabuzywnych | str. 640

18.7. Otoczenie proceduralne klauzuli | str. 641

18.8. Konstytucyjność klauzuli | str. 643

18.9. Refleksje końcowe | str. 645

Literatura | str. 647

Orzecznictwo i pisma urzędowe | str. 673