Filozofia europejskiego wymiaru sprawiedliwości. O ewolucji fundamentów unijnego porządku prawnego / Tomasz Tadeusz Koncewicz

Gdy prawo i instytucje zaczynają służyć bezwzględnej polityce, zamiast ją cywilizować i krępować, zniszczony zostaje jeden z fundamentów powojennego ładu europejskiego: wiara, że każda władza polityczna musi być władzą ograniczoną i kontrolowaną przez instytucje od niej niezależne, przede wszystkim sądy.

Prawo, rule of law, efektywna kontrola sądowa, powaga wyroków, Konstytucja, wspól­nota – to słowa klucze definiujące europejską filozofię sądzenia i istotę unijnego wymiaru sprawiedliwości. Myślenie w kategoriach tej filozofii jest polską racją stanu w tych niedobrych czasach w nieliberalnej Polsce A.D. 2020.

Autor argumentuje, że stawką jest nasze dalsze trwanie w europejskiej wspólnocie prawa, której reguły i zasady z własnej woli zaakceptowaliśmy w 2004 r. i które były marzeniem oraz aspiracją całych generacji Polaków po 1945 r. albo... definitywny POLEXIT.

Wykaz skrótów | str. 15

Od autora | str. 17

Martin Shapiro
Foreword | str. 25

Martin Shapiro
Słowo wstępne | str. 29

Prolog
Dlaczego książka o unijnym sądzeniu 16 lat po Akcesji? | str. 33
1. Prawnik i Prawo Granicy | str. 33
2. Kontekst | str. 39
3. Przejmowanie państwa i obywatelskie TAK lub NIE | str. 42
4. Polityka resentymentu jako doktryna konstytucyjna | str. 56
5. Instytucja i fundamenty | str. 59
5.1. Wspólnota prawa: bez wojny | str. 59
5.2. Nie ma Unii bez sądu | str. 60
5.3. Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej: Prawo – Etos – Trwanie – Przetrwanie | str. 63
5.4. Wierność unijnemu systemowi ochrony prawnej | str. 67
5.5. Sędziowska obietnica w prawie unijnym | str. 75
5.6. Czujne jednostki – prawdziwi strażnicy prawa europejskiego | str. 82
5.7. NIE dla samopomocy | str. 87
5.8. Prawo europejskie w sądach polskich | str. 89

Część pierwsza
„Wspólnotowy umysł” | str. 93
1. Aktywizm sądowy. Mit i rzeczywistość | str. 95
1.1. Problem i terminologia | str. 95
1.2. Jak pisać o Trybunale Sprawiedliwości Unii Europejskiej i jak rozumieć jego rolę? | str. 101
2. Uzurpacja („aktywizm”) funkcji prawodawczej czy obrona systemu prawnego przed dezintegracją? | str. 104
3. Jak rozumuje sędzia unijny? | str. 106
3.1. Model | str. 106
3.1.1. Sprawy łatwe – trudne i pytanie o dyskrecjonalność sędziowską | str. 106
3.1.2. Sędzia unijny w świecie niedoskonałego tekstu | str. 112
3.1.3. Trzy konteksty rozumowania sędziego Trybunału Sprawiedliwości | str. 113
Podsumowanie. Od sądowego aktywizmu do unijnej racjonalności argumentacyjnej | str. 119

Część druga
„Wspólnotowa metoda”. Teoria i aplikacja | str. 122
1. Teoria | str. 122
1.1. Filozofia art. 19 Traktatu o Unii Europejskiej i wspólnota prawa | str. 122
1.2. Pluralizm argumentacyjny | str. 125
1.3. Spójność powiązania argumentów | str. 126
1.4. Substrat unijnej rozumności: zasady, | str. , wartości | str. 128
2. Unijna metoda. Aplikacja | str. 129
2.1. Od „ducha” i systemu Traktatu do bezpośredniego skutku prawa europejskiego | str. 130
2.2. Łączenie i konstruowanie argumentów wzajemnie się wspierających. Sprawa ADBHU | str. 133
2.3. Porządki pierwszeństwa argumentów w ramach spójnego systemu kontroli sądowej. Sprawa Les Verts | str. 135
2.4. W obronie integralności systemu prawnego. Sprawa Foto-Frost | str. 140
3. Europejska filozofia sądzenia. W służbie wspólnoty prawa i obywateli | str. 146
4. Precedens w prawie europejskim | str. 155
4.1. Europejski precedens. Nie „czy?”, ale „jak?” | str. 155
4.1.1. Fundamenty traktatowe | str. 159
4.1.2. Fundamenty proceduralne | str. 163
4.2. Unijna ścieżka precedensu | str. 164
4.2.1. Rekonstrukcja | str. 164
4.2.2. Aplikacja | str. 167
4.2.3. Problem instrumentalizacji precedensu | str. 173
4.2.4. Precedens i aktorzy integracji | str. 174
4.2.5. Precedens i sąd wobec wyzwania „zmiany” | str. 177
4.3. Jakość precedensu i tożsamość sądu | str. 179
5. Dialog sądowy w prawie europejskim | str. 184
5.1. Unijny dialog sądowy. Postępowanie prejudycjalne | str. 186
5.1.1. Dialog jako istota postępowania prejudycjalnego | str. 188
5.1.2. Dialog i podział jurysdykcji na podstawie art. 267 TFUE | str. 193
5.1.3. Artykuł 267 TFUE i jurysdykcja Trybunału Sprawiedliwości | str. 197
5.1.4. W kierunku dialogu kontrolowanego | str. 200
5.1.4.1. Sprawy Foglia v. Novello jako cezura jurysdykcyjna | str. 200
5.1.4.2. Warunki dostępu sądów krajowych do Trybunału Sprawiedliwości | str. 213
5.1.5. Jaki dialog? | str. 218
5.2. Dialog sądowy w europejskiej wspólnocie sądów. Trybunał Sprawiedliwości v. Europejski Trybunał Praw Człowieka | str. 227
5.3. Sądowy dialog w działaniu. Sąd nad rzecznikiem (adwokatem) generalnym w Trybunale Sprawiedliwości | str. 234
5.3.1. Orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka | str. 235
5.3.2. Orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości | str. 237
5.3.3. W kierunku konwergencji | str. 246
5.4. Sądowy dialog konstytucyjny i wspólnota sędziów | str. 248
5.5. Sądowy dialog i sędziowski temperament | str. 252
6. Wspólnotowa chain novel. Sędzia jako krytyk, twórca i kontynuator tradycji orzeczniczej | str. 253
6.1. Ronald Dworkin i koncepcja chain novel | str. 253
6.2. Chain novel i Trybunał Sprawiedliwości | str. 256
6.3. Chain novel i Parlament Europejski | str. 256
7. Orzeczenia wstępne Trybunału Sprawiedliwości: struktura i lektura. Jak czytać, aby zrozumieć? | str. 263
7.1. Część wstępna | str. 263
7.2. Uzasadnienie | str. 264
7.3. Pytania czy problem prawny? | str. 265
7.4. Odpowiedzi | str. 265
7.5. Cytowanie orzecznictwa | str. 266
7.6. Sentencja | str. 267
Podsumowanie. Najpierw zrozum instytucje i kontekst, a potem krytykuj | str. 268

Część trzecia
Prawo i sala sądowa. O obietnicach i granicach | str. 271
1. Odkrywanie Van Gend en Loos. Sąd – Procedura – Obywatel | str. 271
1.1. Wyrok Van Gend en Loos i wielopoziomowa rekonstrukcja | str. 272
1.1.1. Poziom konstytucyjnego odczytania wyroku | str. 272
1.1.2. Poziom aplikacji wyroku | str. 274
1.1.3. Poziom implikacji wyroku | str. 275
1.2. Filozofia Van Gend en Loos. Więcej niż metafora? | str. 277
1.3. Wyrok Van Gend en Loos i idea Europy | str. 279
1.4. Van Gend en Loos jako uprawomocnienie sądu krajowego | str. 282
1.5. „Jednostka – sąd – procedura” i legitymizacja prawa europejskiego | str. 283
1.6. Van Gend en Loos. Od uprawnionej jednostki do partycypatywnego obywatela | str. 286
1.7. Van Gend en Loos i zobowiązany obywatel | str. 289
1.8. Van Gend en Loos jako sądowy pakt dla Europy wczorajszej, dzisiejszej i jutrzejszej | str. 293
2. Godność | str. 294
2.1. Spór o godność | str. 294
2.2. Prawo europejskie wobec godności | str. 299
2.3. Sąd unijny wobec godności | str. 301
2.3.1. Przełamanie milczenia. Sprawa Omega | str. 302
2.3.2. Sprawa Omega i podwaliny jurysprudencji konstytucyjnej | str. 305
2.3.3. „Życie na granicy systemów” | str. 308
3. Rzecznik (adwokat) generalny – najbardziej wpływowy głos prawa unijnego | str. 309
4. Ochrona tymczasowa w Trybunale Sprawiedliwości. Od Rospudy do Białowieży | str. 316
4.1. Postępowanie w przedmiocie ochrony tymczasowej | str. 316
4.2. Warunki dopuszczalności ochrony tymczasowej | str. 318
4.3. Ochrona tymczasowa. Przegląd orzecznictwa | str. 320
4.4. Ochrona tymczasowa w Dolinie Rospudy | str. 322
4.5. Sprawa Puszczy Białowieskiej | str. 323
5. „Prawo” jako racja argumentacyjna. Przypadek Gazociągu Północnego | str. 330
5.1. Argumentacyjny walor prawa europejskiego | str. 330
5.2. Prawo w (nie)działaniu | str. 331
5.3. Gazociąg Północny jako precedens na dzisiaj. Iura vigilantibus scripta sunt? | str. 336
Podsumowanie. Ścieżki integracji i walor odkrywania „starych” precedensów | str. 340

Część czwarta
Forum | str. 342
1. Walor procedury | str. 342
2. Filozofia i istota procedury unijnej. Rekonstrukcja modelu | str. 349
2.1. Wartości proceduralne. Filozofia unijnej procedury | str. 350
2.2. Cechy i zasady proceduralne. Istota procedury unijnej | str. 354
2.3. Aplikacja modelu na przykładzie postępowania prejudycjalnego | str. 359
2.3.1. Cechy postępowania prejudycjalnego | str. 359
2.3.2. Zasady proceduralne w świetle cech postępowania prejudycjalnego | str. 363
3. Autonomia proceduralna państw członkowskich. Pragmatyczne przewartościowanie czy pryncypialne utrzymywanie status quo? | str. 368
3.1. Wyzwanie racjonalizacji orzecznictwa | str. 368
3.2. Orzecznictwo jako kontinuum | str. 370
3.3. „Sfera remedialna” i przewartościowanie autonomii proceduralnej | str. 373
3.4. Orzecznicze generacje | str. 376
3.5. Precedens Unibet. Co się stało z autonomią proceduralną? | str. 377
3.6. W kierunku pragmatycznego przewartościowania | str. 380
Podsumowanie. Orzeczniczy „Catch 22” | str. 390

Część piąta
Sędziowska obietnica w prawie europejskim | str. 392
1. Sędziowie czy quasi-prawodawcy? Jaka jest rola sędziów w prawie europejskim? | str. 392
1.1. Bariery naszego myślenia o prawodawczej roli sądów | str. 392
1.2. Szczególna rola prawodawcza sądów | str. 395
2. Model kooperacyjny prawodawcy unijnego | str. 398
2.1. Prawodawcza funkcja sądu unijnego | str. 402
2.2. Kooperacja prawodawcy | str. 408
2.3. Fluktuacja funkcji sądowego prawodawcy | str. 424
2.4. Model kooperacyjny prawodawcy wobec równowagi władz i dynamiki prawa unijnego | str. 426
2.5. Komplementarność funkcji prawodawcy sądowego | str. 431
2.6. Sąd-prawodawca jako katalizator | str. 436
2.7. Problem stronniczości prawodawcy sądowego | str. 440
Podsumowanie. Obietnica sędziowska w obronie fundamentów Unii | str. 444

Epilog czy... nowy Prolog? Quo vadis Polonia? | str. 447
1. Jak myśleć i mówić o Europie w Polsce w czasie konstytucyjnego kryzysu? | str. 447
2. Rzecz o polexicie | str. 472
2.1. Obietnica roku 1989 i marzenie o Europie | str. 472
2.2. Polexit, czyli co? | str. 475

Wojciech Szczurek
Posłowie | str. 483

Wybrana literatura | str. 485