Mutacje apokryfu / Danuta Szajnert

Książka dotyczy apokryfu literackiego, czyli transrodzajowej i transgatunkowej, wielopostaciowej formy wypowiedzi o szczególnym potencjale krytycznym, opartej na swoistych relacjach intertekstualnych, silniej niż inne angażujących takie kategorie, jak kanon i autentyk (różnie rozumiane) oraz wartość i źródło. Genologicznym intertekstem tej formy jest apokryf biblijny. W rozdziale I, wykorzystując różne użycia nazwy apokryf oraz aktywizując kluczową dla niego relację do rozmaicie rozumianego kanonu, proponuję własne rozumienie oraz wyodrębniam trzy zasadnicze postaci apokryficzności. Rozdział II i III poświęcam jednej z nich – chodzi tu o utwory wyraziście stowarzyszone z kanonem literackim innym niż staro- i nowotestamentowy – i koncentruję się na tym, co bodaj najsilniej stymuluje inwencję apokryfistów w XX i XXI wieku. Jest to niezgoda na aksjologiczno-światopoglądowe uwikłania arcydzielnych pre-tekstów fikcjonalnych, czyli możliwość rewizji kanonu literackiego. W rozdziale IV skupiam się na apokryficzności powieściowych autobiografii, przypisanych przez autorów postaciom rzeczywistym; rolę kanonicznych pre-tekstów odgrywają w tych rzekomych autobiografiach wypowiedzi niefikcjonalne – biografie i inne źródła dokumentarne. Tutaj również szczególną uwagę zwracam na potencjał tej odmiany apokryfu literackiego, dywersyjny względem obrazów utrwalonych w oficjalnych przekazach.

Za ważny moment charakterystyki tych konstrukcji apokryficznych, których autorzy jawnie i obligatoryjnie dla czytelników nawiązują do skonkretyzowanego pre-tekstu, uważam […] fundujące je nieuchronne założenie o jakimś naznaczającym ów pre-tekst braku, niedociągnięciu – o jego niekompletności i niewystarczalności. Musi ono towarzyszyć zarówno afirmacyjnym, wyznawczo ufnym w nienaruszalność i niegasnącą atrakcyjność kanonicznego pierwowzoru, jak i dywersyjnym wobec niego suplementacjom apokryficznym. W przeciwnym wypadku tak rozumiane apokryfy w ogóle by nie powstały. Ta konstatacja nie zmienia jednak faktu, że tym, co jest szczególnie cenne we współczesnych apokryfach literackich, jest wydobywanie na powierzchnię ślepych plamek dyskursów kanonicznych – czynienie widzialnym tego, co w nich z jakichś względów widzialnym nie było.

Z rozdziału Mutacje albo wędrówki apokryfu.

Od Autorki 7

Rozdział 1. Mutacje albo wędrówki apokryfu 9

1.1. Apokryf – księga tajemna 15

1.2. Apokryf – tekst niekanoniczny 17

1.3. Apokryf – tekst literacki o tematyce biblijnej 20

1.4. Apokryf – tekst niekanoniczny (inaczej) 26

1.5. Apokryf – mistyfikacja 37

1.6. „Światopogląd” apokryfu 48

Rozdział 2. Dywersyjny potencjał apokryfu 63

2.1. Gertruda się odszczekuje 66

2.2. Gertruda się tłumaczy 68

2.3. Penelopa się odważa 70

2.4. Madame de Merteuil się nie zmienia 73

2.5. Robinson się zmienia 74

2.6. Piętaszek się opiera 80

2.7. Berta Mason się poddaje 90

2.8. Pan March się kaja 93

2.9. Meursault się odradza 106

Rozdział 3. Apokryficzne geo(bio)grafie bohaterów literackich 131

3.1. „Dania jest więzieniem” 133

3.2. „Mój ojciec […] powiedział tylko, że słynie z piękności w Spanish Town” 136

3.3. „Pani March, Pani mąż jest ciężko chory. Proszę natychmiast przyjechać, S. Hale, Szpital Blanka, Waszyngton” 139

3.4. „Mówią, że się udała w kierunku Holandii” 144

3.5. „Miał za sobą cztery półrocza studiów na politechnice gdańskiej” 148

Rozdział 4. Apokryficzne (auto)biografie 153

4.1. Facta ficta – wokół apokryficznych Pamiętników Hadriana 154

4.1.1. „Jedną nogą w erudycji, drugą w magii – […] w magii sympatyczne j” 156

4.1.2. „Portret […] głosu” 161

4.1.3. „[A]pokryfem nazywa się […] to, co jest fałszywe, a pragnie uchodzić za prawdziwe” 174

4.2. Czerwony ledykant Spinozy – apokryficzne sceny z życia filozofa (Zbigniew Herbert i Goce Smilevski) 178

Nota bibliograficzna 201

Bibliografia 203

Indeks nazwisk 217

The Mutations of an Apocryphon (Summary) 223