Saga rodzinna w literaturze polskiej XXI wieku. Konwencja czy kontestacja? / Anna Zatora

Publikacja redefiniuje gatunek sagi rodzinnej, konfrontując najnowsze reprezentacje literackie z modelem tradycyjnej powieści rodzinnej, i bada zależności między ewolucją gatunku a przeobrażeniami zachodzącymi w modelu rodziny. Funkcjonujące w nauce definicje sagi rodzinnej (powieści rodzinnej) są niewystarczające, by określać najnowszy materiał literacki, czyli powieści o tematyce rodzinnej powstające na początku XXI w. Saga rodzinna jako gatunek silnie związany z życiem pozaliterackim rozwija się wraz ze zmianami zachodzącymi w modelu rodziny – stanowią one kulturowy kontekst badań, w których wykorzystano metodologię literaturoznawczą (genologia, poetyka), z zakresu studiów kulturowych i nauk społecznych (m.in. feminizm i gender studies). Analizie poddane zostały wybrane polskie utwory literackie powstałe w latach 2005–2015: Piaskowa Góra (Joanna Bator), Saturn (Jacek Dehnel), Stulecie Winnych (trylogia; Ałbena Grabowska), Dom na rozlewiskiem (trylogia mazurska; Małgorzata Kalicińska), Rodzina O. (Ewa Madeyska), Chochoły (Wit Szostak), Włoskie szpilki i Szum (Magdalena Tulli). Badania te wskazują na dwie drogi ewolucji gatunku: pierwsza stanowi kontynuację tradycyjnego modelu sagi rodzinnej, a należące do niej reprezentacje literackie (sagi konwencjonalne) zachowują wierność wypracowanemu wówczas modelowi rodziny i powielają większość elementów z zakresu poetyki; na drugiej drodze znalazły się utwory (sagi kontestacyjne), które czerpią z tradycji genologicznej, ale dokonują jej krytycznej reinterpretacji. W zakończeniu zaproponowano wprowadzenie dla nich terminu „antysaga”, dotąd niefunkcjonującego w dyskursie naukowym. Analiza materiału literackiego pozwala wykazać związek między rozwojem badań kulturowych i ewolucją modelu rodziny a sagą rodzinną.

Wprowadzenie 11

Podziękowania 17

CZĘŚĆ I

Rodzina w kulturze 19

Rozdział 1

Antropologia i historia rodziny 21

1.1 Szachownica pokrewieństwa Notatki z antropologii rodziny 21

1.2 Od patriarchy do „nowego ojca” Zarys historii rodziny 27

1.3 System i walka o władzę Rodzina a państwo 40

Rozdział 2

Krytyka tradycyjnego modelu rodziny 49

2.1 Macierzyństwo i córkostwo 50

2.2 Męskim okiem 53

2.3 Figury matki i ojca 57

Rozdział 3

Jeśli nie tylko tradycyjna rodzina, to co? 61

3.1 Alternatywne modele rodziny 61

3.2 Rodziny nieheteronormatywne 66

3.3 Fantazmat Matki Polki – utracony czy odzyskany? 69

CZĘŚĆ II

Saga rodzinna – konceptualizacja 77

Rozdział 1

Wprowadzenie do genologii kulturowej 79

1.1 Spór o metodę 80

1.2 Gatunki, które żyją 82

Rozdział 2

Saga – długa historia gatunku 87

2.1 Problemy z nomenklaturą 88

2.2 Saga historyczna i współczesna: ujęcie diachroniczne 91

2.2.1 Sagi staroislandzkie 92

2.2.2 Współczesne rozumienie terminu saga 93

2.3 Saga rodzinna a pokrewne odmiany gatunkowe 95

2.4 Tradycyjna saga rodzinna – zarys koncepcji gatunku 98

Rozdział 3

Saga rodzinna – ujęcie kulturowe 103

3.1 Od dziejów świata do dziejów człowieka 104

3.2 Czy saga ma płeć? 106

3.3 Literacka (arcy)narracja rodzinna w Polsce 109

3.3.1 Gniazdo rodzinne z orłem białym 111

3.3.2 „Ucieczka z rodzinnego domu” i nostalgiczne powroty 117

3.3.3 Niepopularna erozja patriarchatu 122

3.3.4 Rodzinne (auto)biografie 132

CZĘŚĆ III

Sagi powieściowe konwencjonalne 137

Rozdział 1

Gdzie kończy się romans? Popularna literatura kobieca 139

1.1 Kobiece czy(li) feministyczne? 142

1.2 Mistyka romansu 147

1.3 Literatura na pocieszenie 150

Rozdział 2

Iluzja matriarchatu Mazurska saga Małgorzaty Kalicińskiej 155

2.1 Obfitość języka 155

2.2 Szczęśliwa kura domowa 158

2.3 Babskie centrum świata 162

Rozdział 3

Przyspieszony kurs historii XX wieku Stulecie Winnych Ałbeny Grabowskiej 167

3.1 Klisze historyczne 167

3.2 Stulecie kobiet 173

3.3 (Nie)Konwencjonalna perspektywa 176

Rozdział 4

Saga ze srebrnego ekranu Rodzina O Ewy Anny Madeyskiej 181

4.1 Telesaga a tradycja literacka 181

4.2 Poetyka (tele)sagi 185

4.3 Stara, poczciwa saga rodzinna? 188

Rozdział 5

Konserwatywna niekonwencjonalność – czy istnieje złoty środek? 193

CZĘŚĆ IV

Sagi powieściowe kontestacyjne 197

Rozdział 1

Arcynarracja rodzinna w odwrocie 199

Rozdział 2

Pamięć z pokolenia na pokolenie Włoskie szpilki i Szum Magdaleny Tulli 201

2.1 Włoskie szpilki i Szum jako cykl narracyjny 202

2.2 Poetyka choroby, poetyka zagłady 205

2.3 Rodzina i wojna 208

2.4 Piętno zbiorowej pamięci 214

Rozdział 3

Co komu pisane, temu w wodę kamień? Piaskowa Góra Joanny Bator 217

3.1 Saga na opak 218

3.2 Nieobecny ojciec 221

3.3 Niecielesna matka 223

3.4 Przesiedlona tożsamość 228

Rozdział 4

Sny o mieszczańskiej potędze Chochoły Wita Szostaka 233

4.1 Chochołowy sen 234

4.2 Maski i tożsamości 238

4.3 Upadek Domu Chochołów 243

4.4 Zatopione miasto 246

Rozdział 5

Smutny patriarchat Saturn Czarne obrazy z życia mężczyzn z rodziny Goya Jacka Dehnela 251

5.1 Ekfraza życia rodzinnego 252

5.2 Zawiedziony pigmalionizm 256

5.3 Dom jest grobem kobiety 262

5.4 Kostium historyczny 265

Rozdział 6

Kontestacja mitu rodzinnego 269

Zamiast zakończenia

Czas antysagi rodzinnej? 273

Saga na rozdrożu: konwencja/kontestacja 274

Antysaga rodzinna 281

Drogi opowieści rodzinnej 285

Bibliografia 293

Analizowany materiał literacki 293

Dopowiedzenia 293

Opracowania i konteksty 293

Streszczenie 321

Abstract 323

Indeks osobowy 325