Bliscy nieznajomi. Górnośląskie pogranicze w polskiej i niemieckiej prozie współczesnej / Kornelia Ćwiklak

Pogranicze jest bardzo ważną kategorią badawczą we współczesnych naukach humanistycznych. Zachodnie pogranicze Polski (podobnie jak dawne Kresy Wschodnie) okazało się ziemią niezwykle urodzajną dla literatury, i to po obu stronach linii granicznej. Takim obszarem jest też Górny Śląsk z Gliwicami.

Złożona problematyka Górnego Śląska jako terenu etnicznego, kulturowego i językowego pogranicza, które w XX w. kilkakrotnie stawało się punktem zapalnym europejskiej polityki, została wszechstronnie przedstawiona w epickiej panoramie Horsta Bienka. Literatura polska natomiast rzadko podejmowała skomplikowaną tematykę sytuacji historycznej regionu i nie dostrzegała jego współczesnego położenia. Tym wyraźniej rysuje się zmiana, jaka nastąpiła w latach 90-tych, gdy pojawiło się sporo związanych z regionem wartościowych tekstów literackich o charakterze autobiograficznym. Górny Śląsk stał się dzięki nim pełnoprawną literacką małą ojczyzną.

Bliscy nieznajomi to praca komparatystyczna, której celem jest porównanie obrazu górnośląskiego pogranicza wykreowanego we współczesnej literaturze polskiej i niemieckiej. Tetralogia gliwicka Horsta Bienka jest tu punktem odniesienia dla utworów należących do polskiej prozy najnowszej. Natomiast rzeczywistość kulturowa, społeczna i historyczna regionu gra rolę tertium comparationis.

Dzięki książce Kornelii Ćwiklak okazuje się, że Gliwice, to niepozorne i niepoetyczne miasto, doczekało się swego literackiego obrazu, choć nie jest on na skalę wielkich mitów Rzymu lub Paryża. Jednocześnie bardzo trafnie wyeksponowany został łączący wszystkich omawianych pisarzy wątek problematyki inicjacyjnej i kontekst autobiograficzny. Autorka odkryła temat ważny, dotąd nie opracowany, przedstawiła go w sposób bogaty i kompetentny. Trzeba też cenić, że wybrała materiał w sposób zapewniający wielostronny ogląd problemu, a zarazem zachowała spoistość wywodu. Zasługą nie do przecenienia jest połączenie materiału należącego do dwu literatur: polskiej i niemieckiej, co nadaje pracy wyjątkową wartość poznawczą.

prof. dr hab. Małgorzata Czermińska

Kornelia Ćwiklak – literaturoznawczyni, adiunkt na Wydziale Pedagogiczno-Artystycznym w Kaliszu Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu. Absolwentka poznańskiej polonistyki i germanistyki. Stopień doktora nauk humanistycznych uzyskała na Wydziale Filologii Polskiej i Klasycznej UAM. Zajmuje się problematyką pogranicza, komparatystyką, polsko-niemieckimi relacjami w literaturze współczesnej oraz translatologią. Publikowała m. in. w "Pamiętniku Literackim", „Roczniku Komparatystycznym”, "Kresach", "Polonistyce", "Opcjach", "Toposie" oraz licznych tomach pokonferencyjnych. Przygotowała numer „Polonistyki” poświęcony baśni we współczesnej kulturze (nr 9/2012).

Wstęp

CZĘŚĆ PIERWSZA

Granica i pogranicze jako kategorie antropologiczne i literaturoznawcze

Mała ojczyzna w literaturoznawstwie niemieckim

Pojęcie Heimat – rekonesans terminologiczny

Ewolucja zjawiska Heimatliteratur w literaturze niemieckiej (od afirmacji do negacji i z powrotem)

Heimatroman – między gatunkiem a tematem

Mała ojczyzna w literaturoznawstwie polskim

Mała ojczyzna – zakres znaczeniowy i historia pojęcia Od literackiego regionalizmu do literatury małych ojczyzn

Literatura małych ojczyzn – pożegnanie tematu?

CZĘŚĆ DRUGA

„Podróż do krainy dzieciństwa” – wizja górnośląskiego pogranicza w tetralogii gliwickiej Horsta Bienka

Geneza gliwickiego cyklu powieściowego – na podstawie dziennika pisarskiego. Opis pewnej prowincji

Charakter śląskiego pogranicza w tetralogii gliwickiej Horsta Bienka

„Granicą jest to, co na człowieku wyciska piętno”. Rodzaje granic w tetralogii gliwickiej

Górnośląskie pogranicze etniczne, kulturowe i religijne

Ludzie pogranicza

„Kindheit ist Heimat” – dzieciństwo i mała ojczyzna w prozie Horsta Bienka

„Nie możemy powrócić do domu dzieciństwa”. Gliwickie dzieciństwo według Horsta Bienka

Mała ojczyzna na górnośląskim pograniczu

„Śląska muzyka słów”

Tożsamość mieszkańców śląskiego pogranicza

„Początek i koniec”. Struktura epicka tetralogii gliwickiej

Granice i śląskie pogranicze w Dwóch miastach Adama Zagajewskiego

Między zaangażowaniem a samopoznaniem

Lwów – Gliwice, czyli Lwów jest wszędzie

Gliwice, czyli nieobecne pogranicze „Bezdomny – ale wcale nie nieszczęśliwy”

Między zadomowieniem a wykorzenieniem. Górnośląska mała ojczyzna w książce Juliana Kornhausera Dom, sen i gry dziecięce

Liczba pojedyncza Zuckerman, czyli kres śląskiego pogranicza

Dzieciństwo na pograniczu

On czy ja? Autobiografizm i kwestia tożsamości

Laboratorium wspomnień. Piotr Lachmann – Wywołane z pamięci

Człowiek pogranicza

Dom utracony, dom uzyskany. Gliwicka biografia

Polacy i Niemcy. Niemcy i Polacy

Domem poety jest język

Archeologia pamięci

Co było, co jest. Zmierzch śląskiego etnosu w Nagrobku ciotki Cili Stefana Szymutki

Osadzenie w rzeczywistości i kryzys

Śląsk dziadków i wnuków

Granice, pogranicza i kres śląskiej małej ojczyzny

Pamięć, język i byt

Finis Silesiae? Podsumowanie

Wobec małej ojczyzny – śląski mit w literaturze

Wobec pogranicza

Wobec tożsamości

Wobec literackości

Bibliografia

Indeks nazwisk