Zagłada Żydów. Studia i Materiały nr 15 R. 2019

Studia i opracowania źródłowe z oddawanego do rąk czytelników 15 numeru rocznika prezentują przede wszystkim sylwetki myślicieli religijnych, rabinów, a także po prostu wierzących Żydów działających w czasie wojny oraz ich pisma: komentowane i poddawane interpretacji. Havi Dreifuss z Yad Vashem przybliża postać „nieznanego przywódcy nieznanego ruchu chasydzkiego w czasie Zagłady” – Matysa Gelmana. O słynnych kazaniach rabina Kalonimusa Kalmana Szapiry wygłaszanych w warszawskim getcie pisze Daniel Reiser. Barbara Krawcowicz przedstawia wątki teodycei w wojennych kazaniach bratysławskiego rabina Szlomy Zalmana Unsdorfera. Adam Kopciowski odnajduje problematykę Boga i Zagłady w listach rabina Hersza Majlecha Talmuda z lubelskiego getta. List rabina Jakuba Szulmana z Grabowa analizuje Adam Sitarek. Sprawa jest pasjonująca, ponieważ wiele wskazuje na to, że list mógł być pierwszą zorganizowaną próbą ostrzeżenia Żydów uwięzionych w gettach w rejencji łódzkiej przed nadciągającą Zagładą. Rabin Szulman odegrał znaczącą rolę w łańcuchu przekazywania informacji na temat zbrodni dokonywanej w leżącym nieopodal obozie w Chełmnie nad Nerem. Artykuł Stanisława Obirka pt. Zadziwiające milczenie polskiego Kościoła katolickiego o Holokauście skupia się na refleksji teologicznej „po Auschwitz”. Wreszcie Tadeusz Bartoś w eseju W jedności siła – złego. O etycznych konsekwencjach monoteizmów dokonuje brawurowej dekonstrukcji i demistyfikacji religijnych i kulturowych fundamentów chrześcijaństwa.

W dziale „Materiały” czytelnik znajdzie fragmenty zapisków, kazań, listów, publikowanych po raz pierwszy w języku polskim. Jacek Leociak prezentuje wątki religijne w pamiętniku Karola Rotgebera z getta warszawskiego; Maria Ferenc publikuje spuściznę rabina Josefa Lejba Gelerntera ocalałą w Archiwum Ringelbluma; Esther Farbstein przedstawia rabina Josefa Guzika i jego dziennik; Ewa Wiatr podała do druku list obrazujący losy wiedeńskich chrześcijan w getcie łódzkim. Pionierskiej pracy dokonał Piotr Kowalik, który na podstawie skrupulatnej lektury wszystkich numerów „Gazety Żydowskiej” zebrał i opisał tematykę religijną, jaka pojawiała się na łamach tego tytułu.

Z innych tekstów zwracamy uwagę czytelników na stanowiące fragment większej całości gruntowne analizy Martyny Grądzkiej-Rejak i Jana Olaszka nad obecnością Zagłady i problematyki stosunków polsko-żydowskich w wydawnictwach ukazujących się w drugim obiegu w PRL. Z zainteresowaniem powinny się też spotkać rozważania Grzegorza Rossolińskiego-Liebe nad odpowiedzialnością Stefana Bandery za zbrodnie popełniane przez OUN-UPA. W dziale „Studia”polecamy również kolejny na naszych łamach artykuł Joanny Tokarskiej-Bakir, tym razem o obławie na Żydów we wsi koło Pińczowa.

W dziale „Materiały” Dariusz Libionka przedstawia nieznaną dotychczas dokumentację kilku postępowań przeciwko szmalcownikom i prześladowcom Żydów toczących się przed Wojskowym Sądem Specjalnym Komendy Głównej AK, Łukasz Krzyżanowski zaś przybliża śledztwo dotyczące śmierci jedynej ofiary antyżydowskiego pogromu w Krakowie, umożliwiające nowe spojrzenie na te ponure wydarzenia.

W dziale „Punkty widzenia” prezentujemy eseje poświęcone wydanym niedawno ważnym książkom: monografii Szymona Rudnickiego o Falandze (Grzegorz Krzywiec), Tomasza Żukowskiego o obecności Zagłady w tekstach kultury (Przemysław Czapliński) i Adama Puławskiego o polskich reakcjach na tzw. wielką akcję likwidacyjną w getcie warszawskim (Wojciech Rappak). Polecamy również interesujący tekst Krzysztofa Dubińskiego dotykający wykorzystywanej ostatnio propagandowo problematyki ratowania Żydów polskich za pomocą dokumentów państw południowoamerykańskich.

W numerze działy:

• Studia
• Z warsztatów badawczych
• Materiały
• Punkty Widzenia
• Omówienia, recenzje, przeglądy

A w nich między innymi:

• Havi Dreifus o chasydzkim przywódcy czasów Zagłady
• Adam Kopciowski o lubelskim rabinie Herszu Majlechu Talmudzie
• Martyna Grądzka-Rejak i Jan Olaszek o postawach Polaków w wydawnictwach drugiego obiegu
• Piotr Kowalik o wątkach religijnych w „Gazecie Żydowskiej”
• Łukasz Krzyżanowski o pogromie w Krakowie
• Krzysztof Bielawski o niszczeniu cmentarzy żydowskich
• Alicja Podbielska o muzeum Polaków Ratujących Żydów
• Grzegorz Krzywiec o polskiej wersji faszyzmu

Od Redakcji

In memoriam

Kazik, Simcha Ratajzer, a później Simcha Rotem [Hanka Grupińska]

Studia

Havi Dreifuss, Matys Gelman – nieznany przywódca nieznanego ruchu chasydzkiego w czasie Zagłady

Daniel Reiser, Pisarstwo w cieniu śmierci: rękopis rabina Szapiry „Kazania z lat szału” w perspektywie psychologicznej i fenomenologicznej

Adam Kopciowski, „Jedynie bramy łez nie zamknęły się przed nami”. Bóg i Zagłada w listach lubelskiego rabina Hersza Majlecha Talmuda

Stanisław Obirek, Zadziwiające milczenie polskiego Kościoła katolickiego o Holokauście

Joanna Tokarska-Bakir, Bełk i inne miejsca. Opowieść o dziesiętnikach-zastawnikach

Martyna Grądzka-Rejak, Jan Olaszek, Postawy i zachowania Polaków wobec Żydów w czasie okupacji niemieckiej w publikacjach drugiego obiegu w PRL

Grzegorz Rossoliński-Liebe, Bandera, masowa przemoc i odpowiedzialność.

Czy Stepan Bandera był odpowiedzialny za zbrodnie popełnione przez OUN i UPA?

Materiały

Piotr Kowalik, Życie religijne na łamach „Gazety Żydowskiej”

Jacek Leociak, „…rozmawiałem z Bogiem (uśmiechacie się! tylko z nim mogę

jeszcze rozmawiać!)”. Modlitewne lamentacje w pamiętniku Karola Rotgebera z getta warszawskiego

Ewa Wiatr, Wokół jednego listu. Losy wiedeńskich chrześcijan w getcie łódzkim

Esther Farbstein, „A we mnie płonie duchowa świeca”. Rabin Josef Guzik i jego dziennik

Maria Ferenc, Rabin Josef Lejb Gelernter ze Skępego i jego ślady w Archiwum Ringelbluma

Dariusz Libionka, Prześladowcy Żydów przed Wojskowym Sądem Specjalnym Komendy Głównej AK w 1944 r.

Łukasz Krzyżanowski, „To było między pierwszą a drugą”. Zabójstwo Róży Berger podczas pogromu w Krakowie 11 sierpnia 1945 r.

Z warsztatów badawczych

Katarzyna Kuczyńska-Koschany, Erntefest – od etymologii do zastosowania

Barbara Krawcowicz, Teodycea w czasie Zagłady. Wojenne kazania rabina Szlomy Zalmana Unsdorfera

Adam Sitarek, „Nie myśl, że to pisze obłąkany”. Listy rabina z Grabowa i jego misja informowania o Zagładzie

Sabina Giergiel, Transport Kladovo i zagłada Żydów z serbskiego Šabaca

Krzysztof Bielawski, „Nawet umarłym nie dali spokoju”. Destrukcja cmentarzy żydowskich na terenach obecnej Polski w latach 1933–1945

Julia Machnowska, Sprawy synagog i cmentarzy żydowskich tuż po wojnie w dokumentach Ministerstwa Administracji Publicznej

Alicja Podbielska, Święta rodzina z Markowej: kult Ulmów i polityka historyczna

Punkty widzenia

Wojciech Rappak, Polskie państwo, polscy obywatele, polscy Żydzi.

Kilka reFleksji o książce Adama Puławskiego Wobec „niespotykanego w dziejach mordu”

Grzegorz Krzywiec, O faszyzmie w wersji polskiej i jego nieoczywistych dziejach raz jeszcze (na marginesie książki Szymona Rudnickiego Falanga.

Ruch Narodowo-Radykalny)

Przemysław Czapliński, Prawda i co dalej

Tadeusz Bartoś, W jedności siła – złego. O etycznych konsekwencjach monoteizmów

Krzysztof Dubiński, Jose Arturo Castellanos, George Mantello i salwadorskie certyFikaty

Omówienia

Marta Tomczok, Religijny kicz holokaustowy. Zarys zjawiska

Kamil Kijek, Konieczny kierunek i ślepy zaułek w badaniach nad zagładą Żydów na terenach dawnej Drugiej Rzeczypospolitej

Roma Sendyka, Niewinni winni. Strategie bezpieczeństwa mnemonicznego w kraju po Zagładzie

Recenzje

Omer Bartov, Anatomy of a Genocide: The Life and Death of a Town Called Buczacz [Anna Wylegała]

Piotr Forecki, Po Jedwabnem. Analiza pamięci funkcjonalnej [Agnieszka Haska]

Monika Heinemann, Krieg und Kriegserinnerung im Museum. Der Zweite Weltkrieg in polnischen historischen Ausstellungen seit den 1980er-Jahren, 2017 [Zoϐia Wóycicka]

Aleida Assmann, Ines Detmers (red.), Empathy and its Limits [Maria Ferenc]

Tomasz Żukowski, Wielki retusz. Jak zapomnieliśmy, że Polacy zabijali Żydów [Olga Kaczmarek]

Karolina Koprowska, Postronni. Zagłada w relacjach chłopskich świadków [Bartłomiej Krupa]

David A. Mandelbaum, From Lublin to Shanghai. The Miraculous Exile of Yeshivas Chachmei Lublin [Adam Kopciowski]

Stanisław Musiał, Wyrzut sumienia. Wokół relacji chrześcijańsko-żydowskich i polsko-żydowskich [Stanisław Obirek]

Alicja Jarkowska-Natkaniec, Wymuszona wspólnota czy zdrada?

[Jacek Chrobaczyński]

Noty o autorach