Wojna a kultura. Rola czynników kulturowych w nowożytnej rewolucji militarnej / Elżbieta Olzacka

Czy wojna jest zakodowana w naszych memach, naszej kulturze? Jaką rolę w prowadzeniu działań wojennych odgrywają idee, wartości i przekonania, podzielane zarówno przez wojskowych i politycznych liderów, jak i przez rzesze walczących na wojnach mężczyzn?

Autorka książki próbuje odpowiedzieć na te pytania, kreśląc teoretyczną perspektywę analizy związków pomiędzy sposobami prowadzenia wojen a podzielanymi w społeczności treściami kulturowymi. Książka opisuje transformację wojny, jaka zaszła pomiędzy szesnastym a osiemnastym wiekiem w krajach Europy Zachodniej oraz w Rosji. Zmiany związane z racjonalizacją i standaryzacją przemocy oraz rozszerzaniem się zakresu i znaczenia władzy dyscyplinarnej, towarzyszące wyłanianiu się nowoczesności, nie mogły pozostać bez wpływu na ludzi wywołujących wojny, wiodących tysiące mężczyzn na pola bitew, a w końcu — na samych walczących, narażających swe życie w kolejnych walkach. Nieodłączną towarzyszką zmian militarnych - jak pokazuje autorka - była przemiana wizji dotyczącej natury wojny i jej prowadzenia, tak samo jak wprowadzanie nowych środków destrukcji szło w parze ze zmianą przekonań dotyczących użycia przemocy. Głównym celem podjętych w książce rozważań było zwrócenie uwagi na fakt, że metody wojowania nie tylko zależą od dostępnej technologii, od interesów i organizacji elit politycznych, ale są także odzwierciedleniem kultury, rozumianej jako sposób życia charakterystyczny dla danej społeczności.

„Książka (...) wyznacza nowy model analizy wojny, z szerokim wykorzystaniem nauk społecznych i humanistycznych. (...) Publikacja z pewnością spotka się z dużym zainteresowaniem środowisk naukowych, politycznych (władzy), a może także zwykłych czytelników".

Elżbieta Olzacka - doktor nauk społecznych, absolwentka socjologii i rosjoznawstwa na Uniwersytecie Jagiellońskim. Interesuje ją zarówno teoria wojny w wymiarach socjologicznym, antropologicznym oraz kulturoznawczym, jak i konkretne - historyczne i współczesne - przypadki wojen. Szczególnie bliska jest jej tematyka Rosji oraz postradzieckiego obszaru Azji Centralnej. Obecnie pracuje w Katedrze Porównawczych Studiów Cywilizacji na Wydziale Filozoficznym UJ i realizuje finansowany przez Narodowe Centrum Nauki projekt badawczy w Republice Tadżykistanu.

Spis treści

Wprowadzenie        7

1.     Kulturowy zwrot w badaniu wojen        23
1.1.     Perspektywa socjologiczna        24
1.2.     Perspektywa historyczna         27
1.3.     Perspektywa antropologiczna        29
1.4.     Perspektywa wojskowo-strategiczna        31
1.5.     Pojęcie kultury w badaniu wojny        34
1.6.     Wojna jako zjawisko społeczno-kulturowe        38

2.     Kultura a sposoby prowadzenia wojen        41
2.1.     Technologia, struktura społeczno-ekonomiczna i przekonania a sposoby prowadzenia wojen         41
2.2.     Kultura wojenna jako sposób życia         47
2.3.     Kultura wojenna jako drogowskaz         52
2.3.1. Ideały społeczne        52
2.3.2. Idealne modele postaw        53
2.3.3. Wzorce postępowania        55
2.4.     Kultura wojenna jako rama i wynik gry interesów        57

3.     Miejsce czynników kulturowych w koncepcjach rewolucji militarnej        65
3.1.    Model rewolucji militarnej w refleksji historycznej i teoriach wojskowo-strategicznych        65
3.2.     Rewolucja – różne wizje zmiany        67
3.3.     Czynniki kształtujące rewolucje militarne        70
3.3.1. Rola technologii i zmian w sferze wojskowości         71
3.3.2. Rola struktur społeczno-ekonomicznych         73
3.3.3. Rola czynników kulturowych         77
3.4.     Rewolucja militarna jako zmiana sposobów prowadzenia wojen         80
3.5.    Rewolucja czy rewolucje militarne? Nowożytna rewolucja militarna na tle historii wojen        83

4.     Nowożytna rewolucja militarna w Europie Zachodniej        91
4.1.    Tło przemian – nowoczesne państwo, kapitalizm i zmierzch feudalnego społeczeństwa        93
4.2.    Przemiany kultury wojennej w procesie nowożytnej rewolucji militarnej        96
4.2.1. Racjonalizacja przemocy        97
4.2.2. Rozszerzanie się zakresu i znaczenia władzy dyscyplinarnej        109
4.2.3. Standaryzacja przemocy         116
4.3.    Przemiany kultury wojennej a interesy grup biorących udział w wojnie. Wartości arystokratyczne a wartości profesjonalne        123
4.4.    Rewolucyjna pasja czy wystandaryzowana dyscyplina? Rewolucja francuska (1789) jako próba wykształcenia społecznego kompromisu        131

5.     Nowożytna rewolucja militarna w Rosji        137
5.1.    Obecność i rola zachodnich idei, wartości i praktyk w procesie nowożytnej rewolucji militarnej w Rosji        139
5.2. Kulturowa charakterystyka rosyjskiego społeczeństwa        145
5.2.1. Model władzy i rządzenia        146
5.2.2. Stosunek do własności prywatnej, handlu i pracy        151
5.2.3. Stosunki między ludźmi – umowa czy przemoc?        156
5.2.4. Wartości prawosławne a „formacja rosyjskiej duszy”        161
5.3.    Rola czynników kulturowych w nowożytnej rewolucji militarnej w Rosji         168
5.3.1. Tradycyjne metody rosyjskiej modernizacji i opór kulturowy        168
5.3.2. Mentalność patrymonialna a procesy racjonalizacji        174
5.3.3. Tradycyjne wartości a rosyjski model zwycięstwa        182

Podsumowanie, kontynuacje, wnioski        191

Bibliografia        211