Naznaczone. Radzenie sobie z etykietowaniem w narracjach byłych wychowanek placówek resocjalizacyjnych / Agnieszka Jaros

Uważam publikację za wartościową poznawczo nie tylko dla specjalistów. Jest barwnie napisana i losy życiowe bohaterek, same w sobie, są bardzo interesującą narracyjną autobiografią. W tej książce mamy coś więcej – kontekst roli otoczenia społecznego, audytorium społecznego, które ma wielką moc nadawania etykiet i równie wielką – odbierania ich. Jednostka nie jest w stanie sama, jak opisano w teoriach naukowych, zrzucić stygmatu dewianta, nałożonego przez instytucje, ale nie ustaje w wysiłkach zrzucania go, podejmuje próby „normalnego” życia, buduje swoją rzeczywistość każdego dnia. Publikacja może spełniać funkcje ekspresyjno-terapeutyczne.

Odbiorcami tej monografii […] są pedagodzy resocjalizacji, psychologowie, wychowawcy, edukatorzy, kuratorzy sądowi, pracownicy socjalni, ogółem: wszystkie grupy społeczne i zawodowe zajmujące się wychowaniem i edukacją, profilaktyką szkolną i społeczną, resocjalizacją osób i grup niedostosowanych społecznie lub zagrożonych społecznym niedostosowaniem. Ponadto adresatami publikacji mogą być psychoterapeuci, lekarze, ale przede wszystkim studenci kierunków pedagogicznych, psychologii, socjologii. Zgromadzony materiał badawczy jest imponujący, bardzo ciekawie zaprezentowany także dla czytelnika niezwiązanego zawodowo z obszarem resocjalizacji.

Z recenzji dr hab. Justyny Kusztal, prof. UJ

Wprowadzenie 11

Podziękowania 17

CZĘŚĆ I. TEORETYCZNO-METODOLOGICZNE RAMY PROJEKTU BADAŃ Z UDZIA- ŁEM BYŁYCH WYCHOWANEK PLACÓWEK RESOCJALIZACYJNYCH 19

Rozdział 1. Młodzieżowy ośrodek wychowawczy jako instytucja resocjalizacyjna 21

1.1. Postępowanie w sprawach nieletnich w systemie prawa polskiego 22

1.2. Założone funkcje młodzieżowych ośrodków wychowawczych. Struktura organizacyjna i procedury umieszczania nieletnich 26

1.3. Młodzieżowe ośrodki wychowawcze jako instytucja totalizująca 31

1.4. Procedura usamodzielnienia 34

Rozdział 2. Znaczenie etykietowania społecznego w procesie rozwoju niedostosowania 39

2.1. Interakcjonizm symboliczny jako źródło przesłanek teorii naznaczania społecznego 39

2.2. Ogólna charakterystyka teorii naznaczania społecznego (labeling theory) 41

2.2.1. Teoria dewiacji Edwina M. Lemerta 43

2.2.2. Teoria etykietowania Howarda S. Beckera 44

2.2.3. Teoria stereotypizacji Edwina M. Schura 45

2.2.4. Teoria piętna Ervinga Goffmana 46

2.3. Koncepcja destygmatyzacji 49

2.4. Przykłady wykorzystywania przesłanek teorii naznaczania społecznego w badaniach empirycznych 50

Rozdział 3. Koncepcja badań własnych 61

3.1. Uwagi wprowadzające 61

3.2. Założenia metodologiczno-teoretyczne 62

3.3. Określenie przedmiotu, celu i problematyki badań 65

3.4. Metoda interpretacji i analizy materiału badawczego 68

3.5. Zasady doboru próby badawczej 70

3.6. Przebieg badań 72

3.7. Struktura prezentacji wyników 73

CZĘŚĆ II. RADZENIE SOBIE Z ETYKIETAMI W NARRACJACH BYŁYCH WYCHOWANEK PLACÓWEK RESOCJALIZACYJNYCH W ŚWIETLE BADAŃ WŁASNYCH 75

Rozdział 4. Przypadki kluczowe – rekonstrukcja jednostkowych doświadczeń 77

4.1. Olga – sama i bezradna wobec niepowodzeń szkolnych 77

4.1.1. Najważniejsze zdarzenia życiowe 77

4.1.2. Warunki przebiegu wywiadu i formalna ocena uzyskanego materiału 78

4.1.3. Moja rodzina nie była patologiczna – pełna rodzina, żadna patologia… 79

4.1.4. Proces rozwoju niepowodzeń szkolnych – więc uznałam, że (…) człowiek jest po prostu ograniczony umysłowo… 81

4.1.5. Instytucjonalne usankcjonowanie demoralizacji – mama była strasznie załamana (…), ale ja również bardzo to przeżyłam 85

4.1.6. Pobyt w instytucji – nadzieja na wyjście z tego swojego bałaganu życiowego 86

4.1.7. Nieplanowana ciąża – także na początek zaszłam w ciążę 90

4.1.8. Budowanie samodzielnego życia 92

Podsumowanie 95

4.2. Monika – ja się sama ogarnęłam 98

4.2.1. Najważniejsze zdarzenia życiowe 98

4.2.2. Warunki przebiegu wywiadu i formalna ocena uzyskanego materiału 99

4.2.3. Rodzina – ja jestem z normalnego domu 101

4.2.4. Pierwsza ucieczka z domu – to było dla mnie coś takiego niesamowitego, że udało mi się, że mnie nikt nie złapał (…), no i ja się strasznie w nim zakochałam 105

4.2.5. Instytucjonalne usankcjonowanie demoralizacji – ja byłam wtedy obojętna, ja się nie przejmowałam, że to jest sędzia 107

4.2.6. Pobyt w instytucjach – tam już robiłam to, co chciałam 108

4.2.7. Budowanie samodzielnego życia – teraz ja jestem ogarnięta i ja mówię, ja sobie nie życzę 115

Podsumowanie 121

4.3. Ewa – ukarana za niewydolność wychowawczą matki 125

4.3.1. Najważniejsze zdarzenia życiowe 125

4.3.2. Warunki przebiegu wywiadu i formalna ocena uzyskanego materiału 125

4.3.3. Moja mama nie była przygotowana na samodzielne rodzicielstwo – mój tata w styczniu zmarł, zmarł mój tata… 127

4.3.4. Dalsza rodzina – takie życie ze świadomością, że się dzieciom dzieje krzywda… 130

4.3.5. Edukacja szkolna – ja nie miałam kłopotów z uczeniem się, tylko mam kłopot ze środowiskiem, w którym funkcjonuję 133

4.3.6. Instytucjonalne usankcjonowanie demoralizacji – jedyną możliwością było zabranie mnie z domu i yyy… umieszczenie gdzieś 134

4.3.7. Pobyt w instytucji – podświadomie te ograniczenia były dla mnie trudne 136

4.3.8. Budowanie samodzielnego życia 139

Podsumowanie 143

Rozdział 5. Konteksty naznaczania społecznego w doświadczeniach życiowych byłych wychowanek placówek resocjalizacyjnych 147

5.1. Rodzina jako obiekt kontroli społecznej 147

5.1.1. Rodziny patologizowane 149

5.1.2. Rodziny patologiczne 152

5.2. Szkoła jako instytucja kontroli społecznej 159

5.2.1. Nauczanie początkowe – uczennice bez problemów w środowisku szkolnym 162

5.2.2. Nauczanie wieloprzedmiotowe – etap różnicowania się uczennic pod względem zachowania i uzyskiwanych wyników w nauce 163

5.3. Instytucjonalna reakcja społeczna – usankcjonowanie demoralizacji 174

5.3.1. Nieletnie nieuczestniczące w postępowaniu sądowym 175

5.3.2. Nieletnie uczestniczące w postępowaniu sądowym 176

Rozdział 6. Doświadczenia pobytu w instytucjach opiekuńczo-wychowawczych i resocjalizacyjnych 179

6.1. Znaczenie wcześniejszych doświadczeń instytucjonalnych dla postawy dziewcząt wobec placówki resocjalizacyjnej 180

6.1.1. Narratorki bez wcześniejszych doświadczeń instytucjonalnych 180

6.1.2. Narratorki z wcześniejszymi doświadczeniami instytucjonalnymi 181

6.2. Doświadczanie pobytu w placówkach resocjalizacyjnych 184

6.2.1. Rytuał przejścia 184

6.2.2. Strategie adaptacyjne realizowane w czasie pobytu w instytucji 186

6.2.3. Pełniejsze uświadamianie przypisanej etykiety („dojrzewanie etykiety”) 202

6.2.4. Typologia wychowanek – znaczące relacje i reakcje narratorek na etykietę osoby zdemoralizowanej 204

6.3. Uwarunkowania samodzielnego życia 208

Rozdział 7. Poza murami instytucji – życie po opuszczeniu placówki resocjalizacyjnej 219

7.1. Sposoby radzenia sobie z etykietami z przeszłości 219

7.1.1. Strategie kontroli nad etykietą i sposoby zarządzania etykietami 220

7.2. Deetykietyzujące autodefinicje – dążenie do optymalnego wypełniania oczekiwań społecznych 224

7.2.1. Deetykietyzująca rola matki – jeżeli chodzi o mnie, to tak, odpuszczam, jeżeli chodzi o dobro dzieci, to nigdy nie odpuszczam… 225

7.2.2. Deetykietyzująca rola pracownicy – i zmieniłam to, co robię, poszłam na yyy… bankowość (…). Od piętnastu chyba lat pracuję jako bankowiec… 228

7.2.3. Deetykietyzująca rola żony w normalnej rodzinie – normalne wesele (…) z oczepinami, z księdzem, ze wszystkim, z suknią białą, z welonem, z orkiestrą… nie, z DJ-em… 232

Zakończenie 235

Bibliografia 249

Spis tabel i rysunków 257