Oto widać i oto słychać. Świadkowie Zagłady w okupowanej Polsce

Granice między ofiarą a świadkiem czy świadkiem a sprawcą bywają nieostre. Kategoria „świadka” ma bardzo szeroki zakres znaczeniowy i może oznaczać zarówno gapia, obserwatora, przechodnia, jak i biernego lub czynnego – na rozmaite sposoby uwikłanego – uczestnika wydarzeń. W książce analizujemy kategorię „świadka Zagłady”, uwzględniając całą jej wieloaspektowość i złożoność, szczególnie widoczną w okupowanej Polsce. Tu rozróżnienie świadka, ofiary i sprawcy często nastręcza trudności. Trzynaścioro badaczy w studiach składających się na niniejszy tom przygląda się świadkom Zagłady z różnych perspektyw metodologicznych i teoretycznych, odwołujących się do różnych tradycji badawczych – od analiz stricte historycznych, przez podejście psychologiczne i socjologiczne, sięganie po narzędzia antropologii kultury i studiów wizualnych, do historii sztuki czy inspiracji płynących z tego nurtu nowej humanistyki, który wyraża się w zwrocie ku materialności, ku rzeczom.

Tytuł tomu Oto widać i oto słychać zaczerpnęliśmy, nieco go trawestując, od Zofii Nałkowskiej, która w Niedzielę Wielkanocną 1943 r. wybrała się na cmentarz Powązkowski, usytuowany tuż przy granicy płonącego podczas powstania getta. Zapisała w dzienniku: „Droga tam zmienia się powoli z miejsca żywych na miejsce umarłych, ujęte w architektoniczną ramę, miejsce do dziś jeszcze nie całkiem wyjęte z obrębu życia. Bo oto słychać i oto widać. Ponad murem cmentarza, nad najświeższą drobniutką zielenią drzew czarne chmury, niby kłęby dymu, wstępują w górę. Czasami widać płomienie […]. I myśleć o tym. I żyć”.

Barbara Engelking, Wstęp

Część I

Roma Sendyka, Świadek jako bystander, świadek jako witness. Podziały i sojusze kategorii

Piotr Sadzik, „Naocznieśmy widzieli”. Polscy świadkowie likwidacji gett na pro- wincji – analiza źródeł oral history

Część II

Agnieszka Haska, „Tam było piekło”. Cudzoziemcy jako świadkowie Zagłady

Łukasz Krzyżanowski, „Już się nie da, ponieważ jest pełno ludzi”. Wiejscy świadkowie Za- głady na przykładzie wydarzeń w jednej wsi

Tadeusz Epsztein, Ziemianie polscy wobec Zagłady

Michał Kowalski, „Chyba Żydów będą brać do Treblinki. Lepiej będzie, gdy zosta- niesz w domu”. Polscy mieszkańcy miasteczek leżących wokół Treblinki jako świadkowie Zagłady. Studium lokalne

Dariusz Libionka, Żydzi, Niemcy, Polacy i Zagłada w okupacyjnych zapiskach ks. prof. Józefa Kruszyńskiego z Lublina

Anna Wylegała, Polscy i ukraińscy świadkowie Zagłady na wsi dystryktu Galicja. Rekonstrukcja struktury doświadczenia

Stanisław Boridczenko, Mieszkańcy Prużany i okolic jako świadkowie Zagłady. Studium lokalne

Część III

Barbara Engelking, „A minut cu nacht”. Analiza doświadczenia Żydów, którzy przeżyli masowe egzekucje

Alina Skibińska, „My mówimy zamiast nich, mówimy w ich imieniu”. Więźniowie Treblinki II świadkami Zagłady

Część IV

Jacek Leociak, Rzeczy – Zagłada – świadectwo. Na przykładzie getta warszawskiego

Luiza Nader, Wizualne świadectwa (z) Zagłady. (Bernard Henryk?) Fein, Witold Lewinson, Artur Prinz/Arie ben Menachem i Mendel Grosman

Wykaz skrótów

Indeks osobowy

Indeks geograficzny

Noty o autorach