Instrukcje o budynkach i sprzętach kościelnych (1577), opracowane na zlecenie i pod nadzorem kardynała Karola Boromeusza (1538‒1584) przez duchownych wspierających go w zarządzaniu archidiecezją mediolańską, są uważane za najważniejszy dokument, określający zasady kształtowania katolickiej sztuki sakralnej w okresie potrydenckim. Z zawartych w nich, jasno sformułowanych regulacji korzystano w niemal całym świecie, starając się jak najlepiej dostosować formy dzieł sztuki do wymogów liturgii i do przekazywania za ich pomocą prawd wiary. Instrukcje odegrały też kluczową rolę w sformułowaniu nowożytnej łacińskiej terminologii liturgiczno-artystycznej. Pierwszy pełny przekład Instrukcji na język polski został zaopatrzony w kompletny aparat naukowy, a także dopełniony obszernymi wprowadzeniami, wyjaśniającymi okoliczności powstania tego dzieła i problematykę jego autorstwa oraz określającymi jego miejsce w dorobku piśmiennictwa artystycznego XVI stulecia. Zalecenia zawarte w Instrukcjach skonfrontowano też z formami dzieł sztuki sakralnej zrealizowanymi pod nadzorem Boromeusza i drobniejszymi wypowiedziami na temat sztuki, sformułowanymi przez niego i w jego środowisku.
Spis treści
I Piotr Krasny, Koncepcja sztuki sakralnej wypracowana w kręgu Karola Boromeusza i jej recepcja w epoce nowożytnej
Wstęp
Zarys biografii Karola Boromeusza
Wydawnictwa wyrażające stosunek Karola Boromeusza, jego współpracowników i najbliższych uczniów do sztuki sakralnej
Dekrety pierwszych synodów mediolańskiej archidiecezji i prowincji kościelnej
Instrukcje o budynkach i sprzętach kościelnych
Inne instrukcje wydane w archidiecezji mediolańskiej za rządów Boromeusza
Książeczka przypomnień
Kazania Boromeusza
Wczesne wydawnictwa hagiograficzne poświęcone Boromeuszowi
Konkluzja
Patronat artystyczny Karola Boromeusza na tle jego działalności reformatorskiej i duszpasterskiej
Rola wizytacji kanonicznych i apostolskich w rozpoznaniu stanu architektury sakralnej w mediolańskiej archidiecezji i prowincji kościelnej
Organizacja budów, przebudów i restauracji kościołów. Znaczenie fabryk-instytucji w tych działaniach
Architekci na usługach Boromeusza
Restauracje „starodawnych” kościołów
Nowe urządzenie katedry mediolańskiej
Fabryki kościołów pomocniczych związanych z katedrą mediolańską
Przekształcenie świątyń zakonnych w nowych dzielnicach
Mediolanu w ośrodki masowego duszpasterstwa
Budowa nowych Kościołów-sanktuariów maryjnych w archidiecezji mediolańskiej
Sakralizacja przestrzeni publicznej w Mediolanie
Patronat w zakresie malarstwa i rzeźby
Fundacje wyrobów złotniczych. Konkluzja
Kluczowe zagadnienia patronatu artystycznego i poglądów na sztukę w kręgu Karola Boromeusza
Ścisłe podporządkowanie ukształtowania kościoła i jego wyposażenia zasadom sprawowania liturgii
Wspaniała oprawa artystyczna liturgii jako środek do pobudzania pobożności wiernych
Zasada stosowności w kształtowaniu sztuki sakralnej
Chrześcijańska tradycja artystyczna jako źródło rozwiązań określających tożsamość sztuki Kościoła katolickiego
Miejsce obrazów w życiu Kościoła
Rola biskupa we właściwym kształtowaniu sztuki sakralnej
Rola artystów w kształtowaniu sztuki sakralnej
Konkluzja
Inspiracje dla poglądów na sztukę Karola Boromeusza i jego współpracowników oraz dla patronatu artystycznego tego hierarchy
Pisma Ojców Kościoła i wczesnochrześcijańskie budownictwo sakralne
Regulacje prawne i patronat artystyczny włoskich biskupów-reformatorów działających w dwóch pierwszych tercjach wieku XVI
Protestanckie koncepcje sztuki sakralnej i regulacje prawne wpływające na jej tworzenie
Starożytna filozofia i retoryka pogańska
Nowożytna teoria sztuki
Konkluzja
Wydawnictwa, wypowiedzi i działalność Karola Boromeusza oraz jego współpracowników jako wzorce stosunku biskupów do sztuki w czasach po Soborze Trydenckim. Recepcja poglądów i patronatu artystycznego Boromeusza wśród jego następców i uczniów
Instrukcje i patronat artystyczny Karola Boromeusza jako kwintesencja „normy i formy” sztuki Kościoła rzymskiego
Regulacje w Aktach Kościoła Mediolańskiego i niektóre aspekty patronatu Boromeusza nad sztuką jako zachęta do zachowania lokalnych zwyczajów w kształtowaniu sztuki sakralnej
Instrukcje o budynkach i sprzętach kościelnych wzorowane na mediolańskich
Konkluzja
Oddziaływanie Instrukcji i innych pism opracowanych w kręgu Boromeusza oraz jego patronatu artystycznego na sztukę w Rzeczypospolitej
Zakończenie
II Michał Kurzej, Wstęp do przekładu. Okoliczności powstania Instrukcji i ich rola w programie reformy archidiecezji mediolańskiej
Problem autorstwa Instrukcji
Kompozycja dzieła i jego zasadnicze zalecenia
Język Instrukcji i zastosowana w nich terminologia artystyczna
Reedycje Instrukcji i ich rola w badaniach nad sztuką
Zasady przygotowania przekładu
Zasady opracowania tekstu przekładu i jego zilustrowania
III Instrukcje o budynkach i sprzętach kościelnych w dwóch księgach – przełożył Michał Kurzej
Instrukcji księga I
Rozdział I. O lokalizacji kościoła
O sąsiedztwie i połączeniu budynków kościelnych z miejscem kościoła
O parceli pod budowę kościoła
O wielkości powierzchni kościoła
Rozdział II. O kształcie kościoła
O sposobie budowania kościoła w kształcie krzyża
Rozdział III. O ścianach zewnętrznych i fasadzie
Rozdział IV. O atrium, portyku i kruchcie
Rozdział V. O przekryciu i zadaszeniu
Rozdział VI. O posadzce
Rozdział VII. O wejściach
Rozdział VIII. O oknach
Rozdział IX. O kościelnych schodach i stopniach
Rozdział X. O prezbiterium
Rozdział XI. O ołtarzu głównym
O stopniach ołtarza głównego
O miejscu wizerunku Ukrzyżowanego
Rozdział XII. O chórze
Rozdział XIII. O tabernakulum Najświętszego Sakramentu
Rozdział XIV. O kaplicach i ołtarzach bocznych
Rozdział XV. Instrukcja o cechach wspólnych prezbiteriów, kaplic oraz ołtarzy głównych i bocznych
O wnęce na ampułki
O żelaznym gwoździu do zawieszania biretu
O dzwonku
O kratach kaplic i przegrodach ołtarzy
O drewnianej listwie ołtarza
O krośnie używanym do ołtarza
O drewnianym stopniu z tyłu ołtarza
O mensie ołtarza głównego
O wgłębieniu na święte relikwie w ołtarzu, który ma być konsekrowany
O mensie ołtarza i woskowanym płótnie
O kamieniu portatylu
Rozdział XVI. O miejscach, naczyniach i relikwiarzach, w których składa się święte relikwie
O pierwszym typie miejsca na relikwie
O drugim typie miejsca na relikwie
O trzecim typie miejsca na relikwie
O naczyniach i relikwiarzach, które mają być złożone w wyżej opisanych miejscach
Rozdział XVII. O świętych wizerunkach i obrazach
Czego należy się wystrzegać, a co przeciwnie, trzeba zachowywać w świętych obrazach
O stosowności świętych wizerunków
O atrybutach świętych
O miejscach niestosownych dla świętych obrazów
O zwyczaju błogosławienia wizerunków
O wypisywanych niekiedy imionach świętych
O ozdobnikach i dodatkach dekoracyjnych
O tablicach wotywnych
Rozdział XVIII. O lampach i lampadariach
O kształcie lamp
O lampadarium i jego kształcie
O liczbie lamp
O miejscu lampadarium
Rozdział XIX. O baptysterium. O miejscu i kształcie kaplicy chrzcielnej
O ołtarzu kaplicy chrzcielnej
O miejscu baptysterium tam, gdzie nie można go zbudować poza kościołem
O różnicach baptysteriów typu rzymskiego i ambrozjańskiego
O lokalizacji i kształcie baptysterium typu rzymskiego
O srebrnej łyżce
O lokalizacji i kształcie baptysterium typu ambrozjańskiego
Cechy wspólne baptysteriów rzymskich i ambrozjańskich
O cyborium
O pokrywie
O otoczeniu baptysteriów obydwu typów
O kolumnadzie
O konopeum
O szafie na święte krzyżmo itp
O mniejszym baptysterium
O innym kształcie kaplicy i otoczenia na użytek obu typów baptysteriów – rzymskiego i ambrozjańskiego
O lokalizacji baptysterium po prawej stronie
Drugi kształt baptysterium typu rzymskiego
O drugim naczyniu
Drugi kształt baptysterium typu ambrozjańskiego
O sakrarium
Wspólne cechy baptysteriów w drugim kształcie dla obu obrządków
O cyborium i szafie
O innym kształcie cyborium
O drzwiczkach cyborium
O trzecim kształcie baptysterium wyłącznie na użytek rzymski
Rozdział XX. O sakrarium
Pierwszy kształt sakrarium
Drugi kształt sakrarium
Rozdział XXI. O kropielnicy
Rozdział XXII. O ambonach i pulpicie
O dwóch ambonach
O jednej ambonie
O lokalizacji ambon
O kazalnicy
Rozdział XXIII. O konfesjonale
O liczbie konfesjonałów
Kształt konfesjonału
O podstawie
O siedzisku spowiednika
O wysokości konfesjonału
O listwie, na której opiera się spowiednik
O klęczniku penitenta
O stopniu podnóżka
O środkowym okienku
O wizerunku Ukrzyżowanego
O tym, co umieszcza się na innych deskach konfesjonału
O puszkach na ofiary, których nie umieszcza się w konfesjonałach
W którym miejscu kościoła należy ustawić konfesjonały
O miejscu spowiednika i penitenta
Rozdział XXIV. O przepierzeniach służących do podzielenia kościoła
Rozdział XXV. O kobiecych siedziskach, które nazywają ławkami
Rozdział XXVI. O dzwonnicy i dzwonach
O kondygnacjach
O oknach
O schodach
O zwieńczeniu
O wejściu
O miejscu dzwonnicy
O liczbie dzwonów
O zegarze
O innym kształcie dzwonnicy
O słupach ceglanych zamiast dzwonnicy
O błogosławieniu dzwonów i tym, czego należy unikać przy ich odlewaniu
Rozdział XXVII. O grobach i cmentarzach
O podwójnej pokrywie grobu
O antabie grobu
O cmentarzach
O miejscu kostnicy
O bramach cmentarnych
Rozdział XXVIII. O zakrystii
O lokalizacji i oknach zakrystii
O podłodze zakrystii
O drzwiach zakrystii
O miejscu świętego wizerunku i ołtarza w zakrystii
O oratorium albo ołtarzu w zakrystii
O tabliczce modlitw
O lawaterzu
O komodzie na szaty liturgiczne
O drążkach do wywieszania szat liturgicznych
O szafce bibliotecznej
O okazalszej szafie
O szafie na stroje kanonickie
Rozdział XXIX. O miejscu, w którym przechowuje się mary i inne rzeczy tego typu
Rozdział XXX. O kaplicach, w których trzeba czasem odprawiać msze
Rozdział XXXI. O kaplicach, w których nie odprawia się mszy
Rozdział XXXII. O kościele zakonnic
O ołtarzu głównym
O oknie, które trzeba zrobić z widokiem na ołtarz główny
O oknie używanym do wydawania szat liturgicznych
O okienku do rozdawania Komunii Świętej
O oknie świętych relikwii
O wnęce na święty olej chorych
O stopniach ołtarza
O zakrystii
O kaplicach
O oknie ołtarzowym
O wewnętrznej części kościoła
O dzwonnicy
Rozdział XXXIII. O klasztorze żeńskim
O salce kapitularza
O refektarzu i piwnicy na wino
O kuchni
O miejscu do mycia rąk
O miejscu do ogrzewania
O miejscu do pracy
O krużganku
O rozmównicach
O oknach do rozmawiania
O drzwiach
O kołach
O piekarni
O pralni
O fryzjerni
O pomieszczeniu kancelarii
O magazynie
O aptece
O miejscach na piętrze klasztoru, a najpierw o wnętrzu sypialnym, czyli dormitorium
O latrynach
O pomieszczeniu szkoły nowicjuszek
O szatni
O spiżarni
O infirmerii
O szkole dla dziewcząt
O ogrodach i zieleńcach klasztornych
O karcerze i miejscu odosobnienia
O miejscu słuchania świętej spowiedzi
O mieszkaniu gościnnym dla spowiednika
O mieszkaniu gościnnym dla zewnętrznych służących i dochodzących chłopów
O domu konwersek
Kilka uwag ogólnych o założeniu klasztornym
Rozdział XXXIV. Kilka uwag ogólnych o budynku kościelnym
Instrukcji księga II o sprzętach kościelnych
Rozdział I. O sprzętach katedry
Sprzęty do mszy, liturgii i obrzędów zastrzeżonych dla biskupa
Urządzenie ołtarza głównego do mszy biskupiej
Strój, szaty i insygnia biskupa, które muszą być używane do mszy, liturgii i uroczystych obrzędów
Szaty dla duchownych służących biskupowi przy uroczystym sprawowaniu służby Bożej
Pozostałe sprzęty używane do mszy, liturgii i innych uroczystych obrzędów biskupich
Paramenty, które jak wspomniano wyżej, są zastrzeżone do użytku biskupa i ze względu na wielość kolorów muszą być w pięciu egzemplarzach
Tkaniny liturgiczne, uszyte z lnu lub batystu i przeznaczone do obrzędów biskupich, które zostały
już wymienione w powyższym spisie, ale ze względu na utrzymanie w czystości i konieczność prania powinny być w większej liczbie, jak to dokładnie wymieniono poniżej, w podrozdziale o paramentach lnianych
Lniane paramenty biskupie
Lniane paramenty używane przez asystę usługującą biskupowi
O paramentach, których używają kanonicy i inni księża kościołów katedralnych do mszy konwentualnych i obrzędów liturgicznych
Urządzenie ołtarza głównego
Paramenty używane do mszy konwentualnych i służby Bożej
Paramenty używane wyłącznie do mszy
Paramenty, których używa się wspólne do mszy konwentualnych, liturgii i procesji
Księgi, czyli tomy używane do liturgii w kościele metropolitalnym do obrządku ambrozjańskiego
Księgi, czyli tomy używane do liturgii w innych kościołach katedralnych
Sprzęty, których używa się do czczenia i rozdawania
Świętej Eucharystii oraz udzielania innych sakramentów
Sprzęty wspólne dla różnych obrzędów
Sprzęty wyłącznie do liturgii pogrzebowej
Sprzęty zakrystii katedralnej
Oprócz tego następujące księgi, czyli tomy
W kościele katedralnym mają być również księgi parafialne, te mianowicie
Sprzęty użytkowe, które mają być przechowywane z jakimś miejscu bardzo blisko zakrystii
O powodach, dla których pewne sprzęty muszą być w większej liczbie
Wyliczenie rzeczy, które mają być w dwóch odmianach
Zestaw rzeczy, które muszą być w trzech odmianach
Zestaw wyżej szczegółowo wyliczonych tkanin i szat liturgicznych, które muszą być w pięciu egzemplarzach
Zestaw tkanin lnianych, które muszą być w wielu egzemplarzach, żeby ich używać na zmianę, kiedy część z nich jest w praniu
Lniane tkaniny ołtarzowe na msze konwentualne
Lniane tkaniny kapłańskie do mszy konwentualnych
Tkaniny lniane dla asysty w mszach konwentualnych
Tkaniny lniane służące do rozdawania ludziom w kościele Komunii Świętej
Tkaniny lniane używane do różnych obrzędów
Paramenty ołtarza bocznego w bazylice katedralnej
Wyliczenie rzeczy, które na różne dni powinny być w dwóch odmianach, a także, ze względu na różnorodność kolorów, dla każdej z nich w pięciu egzemplarzach
Zestaw paramentów lnianych
Sprzęty ołtarza bocznego, który nie ma żadnej fundacji, ale z ważnego powodu ma zezwolenie biskupa
Paramenty wspólne dla wielu ołtarzy bocznych
Rozdział II. O sprzętach kolegiaty
Zestaw sprzętów ołtarza głównego
Paramenty do odprawiania mszy konwentualnych i służby Bożej
Lista paramentów używanych wyłącznie do mszy
Paramenty, których używa się wspólnie do mszy konwentualnych, liturgii i procesji
Księgi, czyli tomy używane do liturgii w kolegiatach obrządku rzymskiego
Księgi, czyli tomy używane do liturgii w kolegiatach obrządku ambrozjańskiego.
Sprzęty, których używa się do czczenia i rozdawania
Świętej Eucharystii oraz udzielania innych sakramentów
Paramenty, które są wspólne dla różnych świętych obrzędów
Sprzęty wyłącznie do liturgii pogrzebowej
Sprzęty zakrystii kolegiaty
Oprócz tego następujące księgi, czyli tomy
Oprócz tego następujące księgi parafialne
Sprzęty użytkowe, które mają być przechowywane z jakimś miejscu bardzo blisko zakrystii
O sprzętach, które ze względu na zasadę używania w dni uroczyste muszą być w dwóch odmianach
Zestaw rzeczy, które muszą być w trzech odmianach
Zestaw tkanin i szat liturgicznych, które muszą być w pięciu egzemplarzach
Liczba paramentów lnianych
Tkaniny ołtarzowe
Lniane tkaniny kapłańskie do mszy konwentualnych
Tkaniny lniane dla kleryków
Tkaniny lniane służące do rozdawania Komunii Świętej
Tkaniny lniane używane do różnych obrzędów
Sprzęty ołtarzy bocznych kolegiaty
Sprzęty ołtarza bocznego, który ma zezwolenie z ważnego powodu
Sprzęty wspólne
Rozdział III. O sprzętach kościoła parafialnego
Zestaw sprzętów ołtarza głównego
Szaty liturgiczne proboszcza używane do mszy parafialnej bez śpiewu
Szaty liturgiczne używane wspólnie przez proboszcza i pozostałych duchownych nie tylko do uroczystych mszy parafialnych ze śpiewem, ale też przez służących przy innych uroczystościach liturgicznych
Pozostałe sprzęty, używane wyłącznie do mszy
Paramenty, których używa się wspólnie do liturgii i procesji
Tomy, czyli księgi liturgiczne w kościele parafialnym obrządku rzymskiego
Tomy, czyli księgi liturgiczne w kościele parafialnym obrządku ambrozjańskiego.
Sprzęty, których używa się do czczenia i rozdawania Świętej Eucharystii oraz udzielania innych sakramentów
Sprzęty wspólne dla różnych obrzędów
Sprzęty wyłącznie do liturgii pogrzebowej
Sprzęty zakrystii kościoła parafialnego
Oprócz tego następujące księgi, czyli tomy
Sprzęty użytkowe, które mają być przechowywane z jakimś miejscu bardzo blisko zakrystii
O zestawie rzeczy, które są potrzebne w dwóch odmianach, bo co do zasady powinny być cenniejsze, gdy używa się ich w dni uroczystsze
Zestaw wyżej wymienionych tkanin i szat liturgicznych, których komplety muszą być w pięciu egzemplarzach
Liczba tkanin lnianych
Tkaniny ołtarza głównego
Lniane szaty kapłańskie do mszy parafialnych bez śpiewu
Szaty lniane do mszy ze śpiewem
Tkaniny lniane służące do rozdawania Komunii Świętej
Tkaniny lniane używane do różnych obrzędów
Sprzęty ołtarzy bocznych kościoła parafialnego
Sprzęty ołtarza bocznego, który ma zezwolenie z ważnego powodu
Sprzęty wspólne
Rozdział IV. O sprzętach kościoła prostego i jego zakrystii
Rozdział V. O zgodności szat i ich ozdób
Tkaniny i szaty liturgiczne tego samego materiału i koloru
Tkaniny i szaty tego samego koloru, co wyżej wymienione, które powinny być z innego materiału
Ozdoby tkanin, które powinny być do siebie jak najlepiej dopasowane pod względem materiału, koloru i techniki wykonania
Część druga Księgi II
O kształcie paramentów
O krzyżu
O świecznikach
O gasidle i przykrywce
O tablicy kanonów
O obrusach ołtarza
O antependiach
O szlaku albo pasie do ozdoby ołtarza
O tkaninie do nakrycia ołtarza
O nakryciu podestu i stopni ołtarza
O pończochach biskupich
O pantoflach
O humerale
O albie i jej parurze, czyli ozdobie
O sznurze
O stule
O manipularzu
O tunicelli
O dalmatyce
O rękawicach biskupich
O ornacie
O piusce
O mitrze
O pierścieniu
O gremiale
O pastorale
O kapie
O pektorale
O welum subdiakońskim
O welach asysty
O welum kielichowym
O kielichu
O patenie
O pokrowcu na kielich
O futerale kielicha
O korporale
O bursie
O puryfikaterzu
O ampułkach
O tacce
O mszale
O zakładce do mszału
O nakryciu mszału
O poduszce pod mszał
O przyrządzie do podtrzymywania świecy używanym w liturgii pontyfikalnej
O kadzielnicy, łódce i łyżeczce
O nakryciu tronu biskupiego
O stołkach asysty biskupa
O faldistorium
O nakryciu faldistorium
O poduszkach faldistorium
O kredencji i innych rzeczach
O ręczniku do wycierania rąk
O księgach lekcjonarza, epistolarza i ewangelistarza oraz ich nakryciach
O okryciu pulpitu i ambony
O przenośnym naczyniu na wodę święconą
O ręczniku, czyli chustce do wycierania głów ochrzczonych
O naczyniach na oleje święte
O welach naczyń na święte oleje
O naczyniach pomocniczych
O nożycach używanych do sakramentu święceń
O misce do różnych obrzędów biskupich
O księdze egzorcyzmów
O lichtarzach
O gasidłach
O chorągwi, czyli sztandarze
O kołatkach drewnianych
O nakryciu siedziska dla księdza
O oponach
O pulpitach
O księgach, czyli tomach kościelnych
O konopeum
O monstrancji Świętej Eucharystii
O puszce
O pokrowcu na puszkę
O welum puszki
O baldachimach
O latarniach
O krótszych lichtarzach
O obrusach używanych do Komunii Świętej
O długich ławach
O naczyniu do puryfikacji
O krzyżu noszonym do chorych
O przenośnej tabliczce do przekazywania znaku pokoju
O komży
O naczyniach i narzędziach przechowywanych w zakrystii
O naczynkach na oleje święte w kościele macierzystym
O naczyniach na oleje święte w kościele parafialnym
O naczynku ostatniego namaszczenia
O naczyniu przeznaczonym do przenoszenia wody chrzcielnej
O naczynku, w którym przechowuje się święte hostie
O naczyniu służącym do mycia kielicha i prania korporałów
O skrzynkach na korporały i puryfikaterze
O dywanie używanym przez księdza zakładającego szaty liturgiczne
O ręcznikach do wycierania rąk
O tablicach, które mają być zawieszone w zakrystii
O paramentach do liturgii pogrzebowej
O krzyżach do katafalku
O świecznikach do katafalku
O zestawie innych narzędzi
Rozdział
Należący do obu ksiąg tej instrukcji
Bibliografia
Indeks osób
Indeks topograficzny
Indeks rzeczowy
Spis ilustracji
Zaloguj się
0,00zł
Dodano do koszyka