Dzieje sztuki starożytnej / Johann Joachim Winckelmann

Wydane w roku 1764 Dzieje sztuki starożytnej Johanna Joachima Winckelmanna uważane są za książkę inicjującą dwie nowoczesne dyscypliny naukowe: archeologię i historię sztuki; należą do kanonicznych tekstów kultury europejskiej. Autor po raz pierwszy posłużył się w nich na szeroką skalę kategorią stylu jako narzędziem opisu, analizy i periodyzacji dziejów sztuki greckiej, dokonał też podziału dziejów antycznej twórczości artystycznej na cztery okresy. Książka składa się z dwóch części. W pierwszej przedstawione zostały poglądy Winckelmanna na istotę sztuki starożytnej oraz jej rozwój. Autor nakreślił dzieje twórczości artystycznej od jej początków, poprzez starożytny Wschód, Egipt, Fenicję, Persję, Etrurię do Grecji oraz Rzymu. Część druga poświęcona została wyłącznie bliższej charakterystyce sztuki greckiej. Książka ta przyniosła wykład normatywnej estetyki klasycystycznej, determinując na prawie sto lat obraz antyku i jest też jednym z najważniejszych manifestów niemieckiego klasycyzmu.

Wojciech Bałus, Nowy systemat wiedzy .............. XIII

DZIEJE SZTUKI STAROŻYTNEJ
Przedmowa............................................................................7

Część pierwsza

Badanie sztuki ze względu na jej istotę

I. O początkach sztuki i przyczynach jej różnorodności u ludów.....21

Ustęp pierwszy..................................................................... 21
1. Ogólna koncepcja niniejszych Dziejów ....................... 21
2. Początki sztuki tożsame z początkami rzeźbiarstwa............ 21
3. Podobne jej początki u różnych ludów........................ 22
4. Jej starożytne dzieje w Egipcie............................. 23
5. Późniejsza ale pierwotna sztuka u Greków.
Kamienie i kolumny pierwszymi wizerunkami ................ 23
6. Stopniowe formowanie postaci przez nasadzenie głowy......... 24
7. Przez zaznaczenie płci.................................... 24
8. Przez uformowanie nóg, którego dokonał Dedal ............... 25
9. Wzajemne podobieństwo pierwszych postaci tworzonych
przez Egipcjan, Etrusków i Greków......................... 25
10. Większe prawdopodobieństwo, że sztukę Grecy przejęli od
Fenicjan, nie zaś od Egipcjan .............................. 26
11. Podobny obyczaj opatrywania postaci inskrypcjami,
praktykowany wśród trzech wzmiankowanych ludów........... 26
12. Wyjaśnienie podobieństwa między najstarszymi posągami
egipskimi i greckimi ...................................... 27
13. Właściwości najstarszego stylu rysunku ...................... 28

Ustęp drugi................................................. 28
1. Pierwsze tworzywo artystów: glina ...................... 28
2. Malowane naczynia z gliny................................. 29
3. Drugi rodzaj figur, z drewna............................... 30
4. Z kości słoniowej.......................................... 31
5. Później z kamienia,
i to najpierw z właściwego każdemu krajowi .................. 32
6. Z marmuru – początkowo tylko kończyny posągów.
O statuach malowanych ................................... 33
7. Z brązu...............................................................34
8. O sztuce rytowania w kamieniu ............................. 35

Ustęp trzeci. O przyczynach różnorodności sztuki u ludów....36
1. Wpływ klimatu na kompleksję .............................. 36
A. Ogólnie 36. – B. I na narządy mowy 37. – C. Kompleksja Egipcjan 38. –
D. Greków i Italczyków 38. – E. Kompleksja piękna pod cieplejszym niebem
39. – F. Wyjątkowe piękno Greków 40. – G. Jego szczególny dowód 41
2. Wpływ nieba na sposób myślenia ............................ 41
A. Narodów Wschodu i Południa 41. – B. Greków. 42. – C. Różnorodność
wychowania, ustroju i rządów u poszczególnych ludów 43. – D. Greków 43.
– E. Rzymian. 44. – F. Uzdolnienia artystyczne Anglików 44. – G.
Uściślenie tych uwag 45

II. O sztuce u Egipcjan, Fenicjan i Persów........................... 46

1. O sztuce u Egipcjan........................................ 46
1. Przyczyny powstania sztuki u Egipcjan....................... 46
A. W ich kompleksji 46. – B. W ich sposobie czucia i myślenia, w ich
prawach, obyczajach i religii 48. – C. W sposobie traktowania artystów
50. – D. W wiedzy twórców 51
2. O stylu sztuki Egipcjan .......................................... 52
A. Styl starszy 52. – B. O następującym bezpośrednio po pierwszym oraz
późniejszym stylu sztuki egipskiej 64. – C. O naśladowaniu dzieł
egipskich za cesarza Hadriana 66
3. Część mechaniczna sztuki egipskiej .......................... 71
A. O wykonaniu jej dzieł 71. – B. O tworzywie, w którym pracowali
artyści egipscy 73

2. O sztuce u Fenicjan i Persów ............................... 77
1. O sztuce Fenicjan ......................................... 78
A. O naturze kraju, kompleksji mieszkańców, o ich naukach, bogactwie i
handlu 78. – B. O kształcie ich bogów 80. – C. O dziełach ich sztuki 80.
– D. O ich odzieniu 81. – E. O sztuce u Żydów 81
2. O sztuce Persów........................................... 82
A. O jej zabytkach 82. – B. O kompleksji Persów 83. – C. Przyczyny
słabego rozwoju ich sztuki 83. – D. O sztuce u Partów 86
3. Ogólne uwagi o sztuce tych ludów ........................... 86

III. O sztuce u Etrusków i u ich sąsiadów ........................... 89

Ustęp pierwszy. O Etruskach ..................................... 89
1. Zewnętrzne okoliczności, w których rozwijała się sztuka Etrusków... 89
A. Wolność tego ludu sprzyjająca sztuce 89. – B. Usposobienie Etrusków,
w którym można szukać źródła właściwości ich sztuki 90. – C. Niefortunne
wojny z Rzymianami i upadek ich ustroju, które powstrzymały rozwój ich sztuki 92
2. Sposoby przedstawiania ich bogów i bohaterów ................ 93
A. Niektóre wspólne z Grekami 93. – B. Ich poszczególne przedstawienia
bywały niekiedy osobliwe, podobnie jak u najdawniejszych Greków 93. – C.
Kształt bogów wyższych 94. – D. Kształt poszczególnych bogów 95. – E.
Herosów na zabytkach etruskich 98
3. Omówienie najprzedniejszych etruskich dzieł sztuki................. 98
A. Niewielkie figury z brązu oraz przedstawienia zwierząt 99. – B.
Statuy z brązu i marmuru 99. – C. Płaskorzeźby 102. – D. Gemmy 105. – E.
Monety 106. – F. Dodatek. O domniemanych etruskich urnach z porfiru 107

Ustęp drugi. O stylu artystów etruskich.............................. 108
1. Ogólne o nim przypomnienie....................................... 108
2. O jego różnych stadiach i epokach........................... 109
A. O stylu starszym i jego właściwościach 110. – B. Oznaki przechodzenia
od tego stylu do następnego 111. – C. O drugimstylu artystów etruskich i
jego właściwościach 112. – D. Ich objaśnienie 114. – E. O późniejszym
stylu artystów etruskich 115. – F. O odzieniu posągów etruskich 116

Ustęp trzeci. O sztuce ludów graniczących z Etruskami ........... 116
1. Samnitów............................................... 116
2. Wolsków..................................................118
3. Kampanów.............................................. 118
A. Ich monety 119. – B. Ich malowane naczynia 119
4. Uwagi o kilku figurach z Sardynii ...........................124
Zakończenie tego rozdziału .................................... 125

IV. O sztuce u Greków..............................................127

Ustęp pierwszy. O powodach i przyczynach rozkwitu sztuki greckiej
oraz jej wyższości nad sztuką innych ludów...... 127
1. O wpływie nieba.......................................... 128
2. O greckich ustroju i rządach, w związku
z którymi rozpatrujemy tu również................................... 129
A. Wolność 129. – B. Nagradzanie posągami sprawności ciała i innych
zasług 130. – C. Sposób myślenia wykształcony przez wolność 131
3. O szacunku, jakim otaczano artystów........................ 132
4. O zastosowaniu sztuki ............................. 135
5. O różnym wieku malarstwa i rzeźby......................... 137

Ustęp drugi. O istocie sztuki.................................. 138
1. O rysunku postaci nagiej, który opiera się na pięknie .......... 138
A. O pięknie w ogólności 138
2. O rysunku odzianych posągów greckich płci niewieściej......... 178
A. O materiałach, z których sporządzano odzienie 179. – B. O rodzajach i
formie 181. – C. O zdobieniu odzienia kobiecego 191. – D. Ogólne
rozważania o ozdobności posągów kobiecych 197

Ustęp trzeci. O rozkwicie i upadku sztuki greckiej, w której
wyróżnić można cztery epoki i cztery style ........... 198
1. Styl starszy ............................................. 199
A. Jego zabytki 199. – B. Właściwości tego starszego stylu 205. – C.
Przygotowanie stylu wysokiego przez starszy 206
2. Styl wysoki.............................................. 207
A. Jego właściwości 207. – B. Jego zabytki zachowane w Rzymie 209
3. Styl piękny.............................................. 210
A. Jego właściwości 210. – B. A zwłaszcza Gracja 212. – C. O sztuce w
przedstawieniach dzieci 215
4. Styl naśladowców, zanikanie i upadek sztuki, zapoczątkowane .. 217
A. Przez naśladownictwo 217. – B. Przez pilność w kwestiach
drugorzędnych 217. – C. Przypuszczenia dotyczące wysiłków podejmowanych
przez pewnych artystów, by odwrócić postępujące zepsucie sztuki 219. –
D. Ostrożność w osądzaniu, które dzieło jest oryginałem, a które zostało
skopiowane dawno temu 221. – E. O znamionach stylu w czasach zanikania
sztuki 223. – F. O wielkiej liczbie głów portretowych w stosunku do
nielicznych posągów z tego czasu 224. – G. Niskie pojęcia o pięknie,
panujące w tym ostatnim czasie 224. – H. O urnach pogrzebowych,
pochodzących prawie bez wyjątku z późniejszych czasów 224. – I. O dobrym
smaku, który przetrwał nawet w czasach upadku sztuki 225. – K.
Zakończenie tego trzeciego ustępu, zawierające uwagi o niezwykłym
zabytku sztuki dziwnej i niekształtnej, wykonanym przez artystów
greckich 226. – L. Powtórzenie treści tego ustępu 227

Ustęp czwarty. Część mechaniczna rzeźbiarstwa greckiego........ 228
1. O różnym tworzywie, w którym pracowali rzeźbiarze greccy .... 228
A. O marmurze i jego rodzajach 234
2. O wykonaniu............................................ 230
A. Ogólnie 230. – B. Szczegółowo 231

Ustęp piąty. O malarstwie starożytnych Greków.................. 240
1. O malarstwie naściennym ............................... 240
2. O malowidłach zachowanych na ścianach .................... 241
A. O tych, które zostały niegdyś odkryte w Rzymie 241. – B. Malowidła
herkulańskie 244. – C. Opis malowideł znalezionych tamże ostatnio 245. –
D. O malowidłach w grobowcach pod Corneto 250. – E. Opis malowideł,
które znaleziono niedawno poza Rzymem w nieznanym jeszcze miejscu 250
3. O czasie, w którym wykonano większość omówionych
tu malowideł............................................ 253
4. Czy są one dziełem mistrzów greckich, czy rzymskich .......... 255
5. O sposobach wykonywania malowideł naściennych
szczegółowo............................................. 255

V. O sztuce u Rzymian ........................................... 261

Ustęp pierwszy. Badania nad stylem rzymskim w sztuce.......... 261
1. O dziełach artystów rzymskich ............................. 261
A. Z inskrypcjami rzymskimi 261. – B. Z imieniem samego artysty 262
2. O naśladownictwie artystów etruskich i greckich.............. 262
3. Błędny pogląd o odrębnym stylu w sztuce .................... 264
A. Z powodu nieprawidłowych objaśnień 264. – B. Ze źle pojmowanej czci
dla dzieł greckich 265. – C. Obalenie błędnego mniemania 265
4. Dzieje sztuki w Rzymie .................................... 265
A. Pod rządami królów 265. – B. W pierwszym okresie republiki 266. – C.
Do czasów CXX. olimpiady 268. – D. Po drugiej wojnie punickiej 269. – E.
Po wojnie z królem Antiochem 271. – F. Po zdobyciu Macedonii 272

Ustęp drugi. O rzymskich strojach męskich............................... 273
1. Odzienie służące okryciu całego ciała........................ 274
A. Tunika 274. – B. Toga 275. – C. Zdobienia strojów 276
2. Odzienie służące okryciu poszczególnych części ciała........... 277
A. Głowy 277. – B. O spodniach 278. – C. O butach 279. –
D. O rękawiczkach 280
3. Rynsztunek chroniący ciało................................ 286
A. O pancerzu 280. – B. O hełmach 280. – C. O nagolennikach 281

Część druga

Dzieje sztuki starożytnej rozpatrywane z uwzględnieniem
zewnętrznych okoliczności historycznych

Wstęp do części drugiej........................................ 285
1. O sztuce czasów najdawniejszych po Fidiasza................. 285
A. Rejestr najsławniejszych artystów tego czasu 285. – B. Rejestr szkół
artystycznych 288. – C. O okolicznościach panujących w Grecji na krótko
przed Fidiaszem 291. – D. Ateny przygotowują i inicjują rozkwit sztuk i nauk 292
2. O sztuce tworzonej od czasów Fidiasza do czasów
Aleksandra Wielkiego ........................................ 296
A. Przed wojną peloponeską 297. – B. Podczas wojny peloponeskiej 301. –
C. Dzieje sztuki po klęsce Aten w tej wojnie oraz w czasach odzyskanej
przez nie wolności 306. – D. Po wojnie peloponeskiej 308. – E. Pod
rządami Aleksandra Wielkiego 311
3. O sztuce po czasach Aleksandra i o jej zamieraniu............. 318
A. Za rządów jego bezpośrednich następców 318. – B. Zamieranie sztuki w
Grecji i jej równoczesny rozkwit 321. – C. Zepsuty smak tamtych czasów,
obecny przypuszczalnie również w sztuce 322. – D. O rzekomych dziełach
sztuki z tego okresu 323. – E. Upadek sztuki w Egipcie i w Wielkiej
Grecji 324. – F. Oraz w Grecji w następstwie wojen wewnętrznych
prowadzonych przez Związek Achajski z Etolczykami, w które wmieszali się
Rzymianie, a po zwycięstwie ogłosili Greków wolnym narodem 328. – G.
Ponowny, ale krótkotrwały rozkwit sztuki w Grecji w następstwie nadania
jej wolności 328. – H. Jej rozkwit na Sycylii 334. – I. Sławni artyści i
dzieła tego czasu 330. – K. A w szczególności opis okaleczonego
Herkulesa w Belwederze 331. – L. Odparcie twierdzenia o rzekomych
posągach z tamtego czasu 333. – M. Rabunek greckich dzieł sztuki
uprawiany przez Rzymian 334. – N. Koniec sztuki pod rządami Seleucydów
335. – O. Jej rozkwit pod panowaniem królów Bitynii i Pergamonu 337. –
P. Koniec sztuki greckiej w Egipcie oraz odparcie argumentów Vaillanta i
innych 337. – Q. Odrodzenie sztuki w Grecji 339. – R. Szkody, jakich
doznała w następstwie wojen mitrydatejskich oraz spustoszeń dokonanych w
Grecji, Wielkiej Grecji i na Sycylii 340
4. O sztuce greckiej pod panowaniem Rzymian i rzymskich cesarzy......342
A. Pod panowaniem Cezara 342. – B. O rządach Augusta i jego dokonaniach
344. – C. Pod rządami Tyberiusza 348. – D. Pod rządami Kaliguli 349. –
E. Pod rządami Klaudiusza 349. – F. Pod rządami Nerona 349. – G. Pod
rządami Wespazjana, Tytusa i Domicjana 355. – H. Pod rządami Trajana
358. – I. Pod rządami Hadriana 361. – K. Pod rządami Antoninów 366. – L.
Pod rządami Kommodusa 371
5. Upadek sztuki za panowania Septymiusza Sewera............... 373
A. O dziełach powstałych pod rządami tego cesarza 373. – B. Pod rządami
Heliogabala 374. – C. Pod rządami Aleksandra Sewera 374. – D. O posągu
Pupiena 375. – E. Całkowity upadek sztuki za rządów Galiena 375. – F. O
sztuce pod rządami Konstantyna. 376. – G. Wspomnienie o architekturze
tamtych czasów 377. – H. O ekscesach, jakich dopuszczano się na posągach
oraz o zachowanych dziełach z tego czasu 378. – I. O upadku miasta Ateny
i o zniszczeniu Rzymu 380. – K. O rzekomych posągach
Justyniana i Belizariusza 381. – L. Ostateczny los posągów w Rzymie 382.
– M. Oraz w Konstantynopolu 382
Zakończenie drugiej części........................................ 382
Spis przytaczanych ksiąg .........................................385