Filmowe zarządzanie pamięcią. Kino polskie 2005–2020 o historii najnowszej / Magdalena Urbańska

Od 2005 roku – wraz z powstaniem Polskiego Instytutu Sztuki Filmowej – nastąpił w polskim kinie renesans historii. Rodzime kino o historii stało się podstawą nowej narracji tożsamościowej i jednym z najważniejszych narzędzi odpowiedzialnych za budowę określonego obrazu przeszłości. Filmy nierzadko stanowią nie tylko reprezentację przeszłych wydarzeń, ale również – za ich pośrednictwem – komentarz do aktualnej sytuacji społecznej czy politycznej, a ich produkcja jest motywowana ideologicznym zapotrzebowaniem. Mają przez to zarówno kulturową, jak i polityczną nośność. Wychodząc z założenia, że wszelkie pozafilmowe okoliczności mają wpływ na całościowy obraz kina, w Filmowym zarządzaniu pamięcią korzenie poszczególnych wątków filmowych sięgają realnych państwowych działań, wydarzeń, debat i dyskusji, a także czasem trudnego do ujęcia „ducha czasów”. Z takiej analizy wyłania się obraz historii podatnej na polityczne aktualizacje oraz będącej poważną stawką w grze o pamięć zbiorową.

Za znakomity uważam już sam pomysł Magdaleny Urbańskiej, aby przyjrzeć się filmowemu zarządzaniu pamięcią. Należy podkreślić, że było to zadanie niezwykle trudne, ponieważ wymagało namysłu nad zjawiskami znajdującymi się w gruncie rzeczy in statu nascendi, budzącymi silne emocje, uwarunkowanymi kwestiami politycznymi i tożsamościowymi. Autorka wywiązała się z niego świetnie, oferując czytelnikom oryginalne, zajmujące i efektywne ujęcie interesującego ją zagadnienia, ale także przybliżając i pogłębiając wiedzę o szeroko rozumianych relacjach kina, historii i polityki, polskiej kinematografii czy społecznym imaginarium. Magdalena Urbańska napisała książkę interesującą, oryginalną, posiadającą dużą wartość poznawczą, poruszającą problematykę o fundamentalnym znaczeniu dla polskiej kultury, oferującą czytelniczą przyjemność na różnych poziomach.
Z recenzji prof. dr. hab. Piotra Zwierzchowskiego

Magdalena Urbańska – absolwentka wiedzy o teatrze, filmoznawstwa oraz studiów doktoranckich w zakresie nauk o sztuce na Uniwersytecie Jagiellońskim. Menedżerka kultury, producentka wydarzeń artystycznych, koordynatorka projektów kulturalnych. Laureatka Stypendium Twórczego Miasta Krakowa. Zajmuje się współczesnym kinem polskim.

Przedsięwzięcie jest realizowane ze środków pochodzących ze „Stypendium Twórczego Miasta Krakowa”.

Wstęp

Rozdział I. Film wobec historii i polityki

1.1. Film a historia

1.1.1. Film jako reprezentacja przeszłości

1.1.2. Film historyczny i film o historii

1.2. Zarządzanie pamięcią na gruncie polskiej kinematografii

1.2.1. Pamięć społeczna w bitwie na (mityczne) opowieści

1.2.2. Polityka historyczna i jej narodowe meandry

1.2.3. Kinematografia w dobie podziałów politycznych

Rozdział II. Mitologia wojenna

2.1. Społeczno-polityczne inklinacje wojenne

2.1.1. II wojna światowa w czasach pokoju

2.1.2. Patriotyczne narracje

2.2. Nowe kino powstańcze

2.2.1. Filmowe powstanie jako generator (politycznego) sensu

2.2.2. Mitotwórcza figura powstańca

2.2.3. Miasto 44 jako wojenne kino atrakcji

2.3. Żołnierze wyklęci – nowy mit powstańca?

2.3.1. Sprzymierzeni z władzą: kontekst polityczno-społeczny

2.3.2. Fabrykowanie mitów: kontekst filmowy

2.4. Inne narracje (po)wojenne

2.4.1. Wypełnianie białych plam

2.4.2. Pamięć odzyskana: (po)wojenne losy mniejszości

2.4.3. Promocja narodowego heroizmu: filmy o Dywizjonie

Rozdział III. Rozliczenia z PRL-em

3.1. Spory o PRL

3.1.1. Obraz PRL-u w czasach dekomunizacji

3.1.2. Lustracja: zarządzanie teczkami w kinie

3.2. Mitologia opozycyjna

3.2.1. Relacja ze Służbą Bezpieczeństwa

3.2.2. Filmowe biografie

3.2.3. Obraz i rola Kościoła

3.3. Historie alternatywne

3.3.1. Mikrohistorie

3.3.2. Filmowa nostalgia za PRL-em

3.3.3. Rewers PRL-u

Rozdział IV. Relacje polsko-żydowskie

4.1. Relacje polsko-żydowskie: perspektywy

4.1.1. Problematyka żydowska: między narracją historyczną a polityczną

4.1.2. Sprawca? Dekonstrukcja roli świadka

4.1.3. Sprawiedliwi: Polacy ratują Żydów

4.2. Wojna polsko-polska o pamięć historii

4.2.1. Problemy z recepcją Pokłosia

4.2.2. Polityka kontra estetyka: spór o Idę

4.2.3. Filmy antypolskie?

4.3. Inwazja wypartego

4.3.1. Krzyk ofiar: Z daleka widok jest piękny, Sekret, Demon

4.3.2. Współczesne demony pamięci: mity i motywy

4.3.3. Tęsknię za Tobą, Żydzie! Filmy o pamięci

Rozdział V. Kobieta w kinie o historii

5.1. Milczenie kina – głos ulicy

5.1.1. Mit Matki Polki – wiecznie żywy?

5.1.2. Kobieca (nie)obecność

5.2. Analiza postaci kobiecych w kinie o historii

5.2.1. Polka walcząca: kobieta w filmach o wojnie

5.2.2. Kobiety PRL-u

5.3. Polskie herstory: kobieca trauma a pamięć narodu

5.3.1. Narracja kobiet: Rewers Borysa Lankosza i Ida Pawła Pawlikowskiego

5.3.2. Przemoc wojenna wobec kobiet

Zakończenie

Bibliografia

Filmografia

Spis ilustracji

Indeks nazwisk