Psychologia twórczości plastycznej / Stanisław Popek

Książka „Psychologia twórczości plastycznej” jest pierwszą pozycją naukową z tego zakresu w Polsce. Zbudowana jest z trzech części: część I obejmuje teoretyczne podstawy twórczości plastycznej w świetle głównych nurtów psychologii XX w. i teorii psychopatologicznej, psychoanalizy i psychologii głębi, psychologii poznawczej, humanistycznej i interakcyjnej. Autor wychodzi z założenia, że każda z wymienionych teorii wyjaśnia w jakimś stopniu istotę i mechanizmy procesu twórczego, uwarunkowania osobowościowe i społeczne, ale ani jedna z nich nie może pretendować do miana teorii uniwersalnej. Część I-szą kończy prezentacja stanowiska holistycznego (teorii interakcyjnej), traktowanego jako hipotetyczna podstawa do dalszych badań. Część II-ga to efekt 30-letnich badań empirycznych, prowadzonych osobiści przez autora, obejmujących fazy i etapy rozwoju twórczości plastycznej dzieci i młodzieży, zjawisko kryzysu w okresie fizjoplastyki, próby przezwyciężenia tych zahamowań, a także analizę typologiczną procesu twórczego. Łącznie autor przebadał ponad 25 tysięcy wytworów dzieci od 2 r.ż., młodzieży do 20 r.ż. Część III-cia to analiza podstawowych funkcji twórczości plastycznej w ujęciu człowieka (edukacyjnej, projekcyjnej, terapeutycznej). Całość ilustrowana przykładami reprodukcji dzieł sztuki i prac dzieci i młodzieży. Podejście teoretyczne, badania eksperymentalne czynią z tej monografii pracy oryginalną dla nauki, a także ważną dla praktyki pedagogicznej. Praca oparta jest na realizacji własnego wieloletniego programu badawczego (30 lat). Było to możliwe dzięki profesjonalnemu przygotowaniu Autora w dziedzinie psychologii i plastyki. Badania i analiza materiałów empirycznych pochłonęły przez te 30 lat tysiące godzin. Była to praca oparta na samosterowności i realizacji własnej pasji poznawczej, bez jakiegokolwiek wsparcia finansowego ze strony uczelni, czy sponsorów prywatnych. Oddajemy do Państwa rąk książkę, niemającą jak dotąd pierwowzoru w literaturze psychologicznej w takim jak ta zakresie, jest autorską próbą dyskusji z czytelnikami. Ambicją autora nie było opracowanie podręcznika w ujęciu encyklopedycznym lub wyczerpująco przybliżającego szczegółowe opracowania związane z psychologią twórczości artystycznej. Publikacja jest wykładnią nie tylko wiedzy, doświadczenia osobistego, lecz także przyjętego systemu wartości. Takie nastawienie pozwalało autorowi na wybiórcze traktowanie materiału historycznego (dzieł sztuki) oraz wielu opracowań naukowych. Przedstawione w książce rozważania o twórczości plastycznej posłużą wielu psychologom jako materiał do refleksji, a plastykom przybliżą wiedzę psychologiczną na temat tej dziedziny twórczości. Ten ostatni cel wpłynął w znacznym stopniu na sposób prezentacji zagadnień z nią związanych. Autor unikał recept, komplikacji formalnej treści, niezrozumiałej dla plastyków prezentacji danych statystycznych z badań empirycznych. Przyjęte sposoby prezentacji wiedzy znalazły wielokrotne potwierdzenie w licznych kontaktach ze środowiskami twórców, a także z psychologami badającymi problemy dotyczące psychologii twórczości. Studia teoretyczne i badania empiryczne omówione w tej książce są związane są z jedną, ale jakże istotną dziedziną aktywności ludzkiej. Twórczość plastyczna, obejmująca rysunek, malarstwo, grafikę, rzeźbę, architekturę, urbanistykę i wiele sztuk stosowanych (np. projektowanie form użytkowych, sztukę ogrodową, projektowanie ubiorów itp.), a także wchodzących w syntezę z innymi dziedzinami sztuki (film, teatr, cyrk), to aktywność mająca ponad 40 tysięcy lat. Wprawdzie ewolucja twórczości plastycznej w różnych kręgach kulturowych to domena historii sztuki, niemniej psychologia, która poszukuje społecznych i osobowych uwarunkowań i mechanizmów tej dziedziny działalności ludzkiej, musi odwoływać się do faktów historycznie uzasadnionych.

Wstęp Część I Teoretyczne podstawy mechanizmów twórczości plastycznej 1. Plastyka jako dziedzina twórczości Człowiek jako istota twórcza Twórczość – kryteria i kategorie twórczości plastycznej Plastyka jako język wypowiedzi i społecznej komunikacji 2. Osobowościowe uwarunkowania twórczości plastycznej Wprowadzenie Psychopatologiczne poglądy na genezę twórczości plastycznej Twórczość plastyczna w świetle psychologii głębi Próby wyjaśnienia genezy twórczości plastycznej na podstawie teorii samorealizacji osobowości Badania empiryczne nad osobowością twórczą plastyków Modele psychiki ludzkiej Twórczość plastyczna w świetle psychologii poznawczej Wybitni intelektualiści jako twórcy dzieł plastycznych Wpływ różnic indywidualnych na twórczość plastyczną Systemowe ujęcie uzdolnień plastycznych na podstawie modeli interakcyjnych Wprowadzenie Teorie systemów i ich wpływ na ujmowanie koncepcji psychiki ludzkiej Wpływ modeli interakcyjnych na pojmowanie struktury uzdolnień plastycznych Część II Rozwój twórczości plastycznej dzieci i młodzieży 1. Rys historyczny badań nad twórczością plastyczną dzieci i młodzieży 2. Plastyka dzieci i młodzieży jako twórczość artystyczna 3. Okresy i fazy w twórczości plastycznej dzieci i młodzieży Wprowadzenie Okresy i fazy rozwoju twórczości plastycznej dzieci i młodzieży – synteza wybranych poglądów Rozwój kolorystyki w twórczości plastycznej dzieci i młodzieży w świetle dotychczasowych poglądów Psychospołeczne uwarunkowania kryzysów w twórczości plastycznej młodzieży w świetle dotychczasowego piśmiennictwa 4. Dotychczasowe metody analizy wytworów plastycznych 5. Problemy, hipotezy i metody własnych badań Problemy i hipotezy badawcze Metody badań własnych i ich charakterystyka Zakres i populacja osób badanych 6. Psychologiczna analiza i charakterystyka formy i treści wypowiedzi plastycznych dzieci i młodzieży na podstawie własnych badań empirycznych Bazgroty dzieci w wieku poniemowlęcym Twórczość plastyczna dzieci wieku przedszkolnego Twórczość plastyczna dzieci młodszego wieku szkolnego Twórczość plastyczna dzieci w średnim i starszym wieku szkolnym 7. Analiza kryzysu w twórczości plastycznej dzieci i młodzieży Istota i objawy zjawisk kryzysowych Czynniki warunkujące zjawisko kryzysu w twórczości plastycznej dzieci i młodzieży Próby przezwyciężania kryzysu twórczości plastycznej dzieci i młodzieży w praktyce szkolnej 8. Próby określenia typologii postaw twórczych na podstawie analizy materiałów z badań empirycznych Wprowadzenie Analiza wyników badań empirycznych Refleksje końcowe 9. Wnioski Część III Funkcje twórczości plastycznej w życiu człowieka 1. Funkcje rozwojowo-edukacyjne w twórczości plastycznej Funkcja – znaczenie pojęcia Edukacyjna funkcja twórczości plastycznej 2. Twórczość plastyczna jako projekcja osobowości Wprowadzenie Ekspresja a twórczość plastyczna Projekcja jako metoda badania w psychologii Projekcja twórcza Struktura wytworów plastycznych a język projekcji Struktura wytworu plastycznego (S. Popek 1999) Analiza projekcyjnych wyznaczników w wybranych testach rysunkowych Ekspresja plastyczna dzieci jako informacja projekcyjna 3. Twórczość plastyczna w psychoterapii Wprowadzenie Twórczość plastyczna w psychoterapii „Psychoterapia” i pojęcia pokrewne Terapia w procesie twórczości plastycznej w sytuacji indywidualnej i społecznej Regulacyjna moc twórczości plastycznej Przykładowe programy Zakończenie Literatura cytowana Spis tabel