Zasada proporcjonalności w postępowaniu cywilnym / Andrzej Olaś

Monografia w sposób przekrojowy przedstawia wpływ zasady proporcjonalności na wiele instytucji właściwych nie tylko dla poszczególnych etapów postępowania rozpoznawczego w trybie procesowym, lecz także postępowania zabezpieczającego i egzekucyjnego.
Autor dowodzi, że zasada proporcjonalności jest nie tylko podstawową zasadą konstytucyjną, zasadą prawa Unii Europejskiej oraz ogólną zasadą prawa, ale zasługuje również na uznanie jej za naczelną zasadę prawa procesowego cywilnego, współkształtując jego model oraz stanowiąc istotną wytyczną interpretacyjną w ramach wykładni i stosowania norm procesowych.

Autor mierzy się z ważkimi dla praktyki i budzącymi kontrowersje w nauce problemami wynikającymi z gwałtownych przeobrażeń prawa procesowego cywilnego w ostatnich latach, a także najnowszymi wyzwaniami stojącymi przed sądowym wymiarem sprawiedliwości w związku z rozwojem nowoczesnych technologii oraz możliwymi zagrożeniami dla prawidłowego funkcjonowania sądownictwa, takimi jak pandemia COVID-19, która przyspieszyła szereg zmian, eksponując również tradycyjne bolączki postępowań sądowych w Polsce.

„Monografia prof. Andrzeja Olasia stanowi najważniejszą w polskiej literaturze w ostatnich kilku dekadach wypowiedź w formie monograficznej na temat postępowania cywilnego i jest dziełem wybitnym (…) Autor zdefiniował zasadę proporcjonalności jako intersubiektywnie kontrolowalny mechanizm ważenia wartości w procesie cywilnym umożliwiający wypracowanie sposobów posługiwania się decyzyjnymi luzami z korzyścią dla jednolitości stosowania prawa, a konsekwencji również jego pewności i przewidywalności (…). O praktycznych walorach książki świadczy jej uniwersalny charakter w tym sensie, że wnioski z niej płynące mogą znaleźć zastosowanie przy rozwiązywaniu niemalże wszystkich problemów procesowych wiążących się z wykładnią prawa procesowego cywilnego”.

z recenzji prof. dr hab. Sławomira Cieślaka

Wykaz skrótów .............................................................................................................  13

Wstęp ..............................................................................................................................  15

CZĘŚĆ OGÓLNA

ZASADA PROPORCJONALNOŚCI W SYSTEMIE PRAWA – GENEZA, EWOLUCJA I WSPÓŁCZESNOŚĆ

Rozdział 1. Zasada proporcjonalności jako ogólna idea prawno-filozoficzna  .....................  31

Rozdział 2. Zasada proporcjonalności jako fundament systemu demokratycznego państwa prawnego ......  35

Rozdział 3. Zasada proporcjonalności w teorii i filozofii prawa  .............................................  57

3.1. Zasada proporcjonalności w teorii praw podstawowych (konstytucyjnych) Roberta Alexy’ego ...........................................................  57

3.2. Ważenie jako jedno z podstawowych rozumowań prawniczych w sądowym stosowaniu prawa .......................................................................  64

Rozdział 4. Sprawiedliwość proporcjonalna jako jedna z zasad „sprawiedliwości zgodnej z prawem” w ujęciu Richarda Susskinda .................................................  69

Rozdział 5. Zasada proporcjonalności w prawie procesowym cywilnym – perspektywa prawnoporównawcza i harmonizacyjna .................................................................  73

5.1. Uwagi wstępne ..................................................................................................  73

5.2. Zasada proporcjonalności w angielskim prawie procesowym cywilnym   79

5.3.  Zasada proporcjonalności w Modelowych Europejskich Regułach Postępowania Cywilnego ELI-UNIDROIT ..................................................  92

5.4.  Wnioski ..............................................................................................................  101

CZĘŚĆ SZCZEGÓŁOWA

ZASADA PROPORCJONALNOŚCI W POLSKIM PRAWIE PROCESOWYM CYWILNYM

Rozdział 1. Uwagi ogólne: zasada proporcjonalności a zasady postępowania cywilnego i naczelne zasady procesowe ......................................................................................  109

Rozdział 2. Proporcjonalność jako wartość procesowa, kryterium aksjologicznej oceny

regulacji procesowej oraz jedna z determinant efektywności postępowania cywilnego ......  113

Rozdział 3. Zasada proporcjonalności jako instrument kontroli zgodności norm prawa

procesowego cywilnego z normami wyższego rzędu ...........................................  119

3.1. Uwagi wstępne – pojęcie konstytucjonalizacji prawa procesowego cywilnego ...  119

3.2.  Godność człowieka a zasada proporcjonalności (wyrok TK z 7.03.2007 r., K 28/05) ....  122

3.3.  Wolność człowieka a zasada proporcjonalności (wyrok TK z 7.03.2007 r., K 28/05) .........  126

3.4.  Prawo do sądu a zasada proporcjonalności ..................................................  132

3.4.1.  Proporcjonalność ograniczeń dostępu do sądu w kontekście pojęcia sprawy cywilnej na gruncie art. 1 k.p.c. (wyrok TK z 10.07.2000 r., SK 12/99) .........................................  132

3.4.2. Proporcjonalność ograniczenia prawa ubogich w postępowaniu wieczystoksięgowym a zasada prawa do sądu (wyrok TK z 7.09.2004 r., P 4/04) .............................................................................  139

3.4.3. Proporcjonalność ograniczenia prawa ubogich na podstawie przesłanki oczywistej bezzasadności powództwa a zasada prawa do sądu (wyrok TK z 16.06.2008 r., P 37/07) .....  145

3.4.4. Proporcjonalność ograniczeń w podnoszeniu zarzutu potrącenia jako środka obrony pozwanego w postępowaniu sądowym w kontekście prawa do sądu (wyrok TK z 9.01.2006 r., SK 55/04) ...  149

3.4.5. Proporcjonalność zwolnienia Sądu Najwyższego z obowiązku sporządzenia uzasadnienia postanowienia o odmowie przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania a rzetelność procedury cywilnej jako element prawa do sądu (wyrok TK z 30.05.2007 r., SK 68/06) .....  153

3.4.6. Proporcjonalność ograniczenia prawa do sądu w aspekcie sprawiedliwości proceduralnej oraz prawa do rzetelnie ukształtowanej procedury wskutek regulacji przewidującej odrzucenie apelacji dotkniętej brakami formalnymi bez wezwania (wyrok TK z 20.05.2008 r., P18/07)....  159

3.4.7. Proporcjonalność ograniczenia prawa do sądu w aspekcie sprawiedliwości proceduralnej oraz prawa do rzetelnie ukształtowanej procedury wskutek regulacji przewidującej odrzucenie skargi kasacyjnej dotkniętej brakami formalnymi bez wezwania (wyrok TK z 1.07.2008 r., SK 40/07) .....  165

3.4.8. Proporcjonalność ograniczenia prawa dostępu do sądu wskutek zawężenia kręgu podmiotów uprawnionych do udziału w postępowaniu wieczystoksięgowym w charakterze jego uczestników (wyrok TK z 26.06.2007 r., SK 29/05) ..........................  174

3.5. Zasada ochrony zaufania do państwa i stanowionego przez nie prawa a zasada proporcjonalności w kontekście przepisów intertemporalnych dotyczących warunków wnoszenia środków zaskarżenia (wyrok TK z 9.06.2003 r., SK 12/03).........  177

3.6. Zasada równości wobec prawa i prawo do równego traktowania przez władze publiczne a zasada proporcjonalności – proporcjonalność ograniczeń zdolności do bycia pełnomocnikiem w kontekście zasady równouprawnienia stron (wyrok TK z 16.11.2004 r., P 19/03) ...................  183

3.7. Prawo do zaskarżenia orzeczeń sądu pierwszej instancji oraz zasada dwuinstancyjności a zasada proporcjonalności ..........................................  189

3.7.1. Proporcjonalność wyłączenia prawa do zaskarżenia postanowienia sądu oddalającego wniosek o wyłączenie komornika (wyrok TK z 12.04.2012 r., SK 21/11) .............................  189

3.7.2. Proporcjonalność wyłączenia prawa do zaskarżenia postanowienia sądu drugiej instancji oddalającego wniosek o przyznanie od Skarbu Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej (wyrok TK z 30.10.2012 r., SK 20/11) ...................................  195

3.8.  Wnioski ..............................................................................................................  199

Rozdział 4. Zasada proporcjonalności jako element ratio legis instytucji procesowych (nie strzelać z armaty do wróbla ani z rewolweru do czołgu).............................  209

4.1. Uwagi ogólne .....................................................................................................  209

4.2. Posiedzenia przygotowawcze i plan rozprawy .............................................  210

4.3. Rozprawa zdalna i inne posiedzenia zdalne .................................................  236

4.4. Możliwość wydawania postanowień procesowych na posiedzeniu niejawnym ...  259

4.5. Procesowe ius moderandi.........  260

4.5.1.  Uwagi terminologiczne .........................................................................  260

4.5.2. Procesowe ius moderandi w postępowaniu zwykłym .....................  261

4.5.3. Procesowe ius moderandi w postępowaniu uproszczonym ............  266

4.6. Proporcjonalność a dopuszczenie dowodu z opinii sporządzonej na zlecenie organu władzy publicznej w innym postępowaniu ......................  273

4.7.  Proporcjonalność a instytucja świadka – eksperta w postępowaniu uproszczonym .........  284

4.8. Proporcjonalność a możliwość skorzystania z pisemnych zeznań świadków ........  299

4.9.  Proporcjonalność a sumaryczne rozpoznanie sprawy z powództwa oczywiście bezzasadnego ...  309

4.10.  Proporcjonalność a zasada zwrotu niezbędnych i celowych kosztów procesu ..........  315

4.11.  Proporcjonalność a sankcje za nadużycie uprawnień procesowych .........  326

Rozdział 5. Zasada proporcjonalności jako topos argumentacyjny / wytyczna interpretacyjna w ramach decyzji stosowania prawa obejmujących element dyskrecjonalności sędziowskiej .......331

5.1.  Uwagi ogólne .....................................................................................................  331

5.2.  Dyskrecjonalność sędziowska a obligatoryjność czynności procesowych sądu i innych organów procesowych w postępowaniu cywilnym ........................  336

5.3.  Dopuszczenie dowodu z urzędu a zasada proporcjonalności ....................  341

5.4.  Dopuszczenie dowodu uzyskanego sprzecznie z prawem a zasada proporcjonalności.........  350

5.5.  Możliwość rozłożenia świadczenia na raty lub odroczenia terminu spełnienia świadczenia....  364

5.6.  Możliwość rozpoznania sprawy bagatelnej w postępowaniu uproszczonym na posiedzeniu niejawnym pomimo zgłoszenia przez stronę żądania wysłuchania na rozprawie ......  370

5.7.  Ograniczenie uzasadnienia wyroku sądu pierwszej instancji w sprawach bagatelnych rozpoznawanychw postępowaniu uproszczonym........................  375

Rozdział 6. Zasada proporcjonalności w postępowaniu zabezpieczającym .........................  381

6.1. Zasada minimalizacji uciążliwości zabezpieczenia jako konkretyzacja zasady proporcjonalności w postępowaniu zabezpieczającym – uwagi ogólne ...................  381

6.2. Artykuł 730 1  § 3 k.p.c. – uwagi szczegółowe ................................................  386

6.3.  Inne wybrane przejawy realizacji zasady proporcjonalności w postępowaniu zabezpieczającym......  392

6.3.1.  Uwagi ogólne ..........................................................................................  392

6.3.2. Tryb rozpoznania wniosku w przedmiocie udzielenia zabezpieczenia – posiedzenie niejawne a rozprawa .........................  392

6.3.3. Ograniczenia dopuszczalności zabezpieczenia nowacyjnego .........  393

6.3.4. Kaucja na zabezpieczenie roszczeń obowiązanego...........................  396

6.3.5. Uchylenie lub zmiana postanowienia o udzieleniu zabezpieczenia oraz upadek zabezpieczenia .......  399

6.3.5.1.  Uwagi wstępne .........................................................................  399

6.3.5.2.  Uchylenie i zmiana prawomocnego postanowienia o udzieleniu zabezpieczenia .....  400

6.3.5.3.  Upadek zabezpieczenia ..........................................................  406

Rozdział 7. Zasada proporcjonalności w postępowaniu egzekucyjnym ...............................  411

7.1. Zasada nieobciążania dłużnika ponad potrzebę jako konkretyzacja zasady proporcjonalności w postępowaniu egzekucyjnym – uwagi ogólne .........  411

7.2. Artykuł 799 § 1 zd. 4 i art. 799 § 2 k.p.c. – uwagi szczegółowe .................  415

7.3. Inne wybrane przejawy realizacji zasady proporcjonalności w postępowaniu egzekucyjnym...  425

7.3.1. Zakaz szykanowania dłużnika ............................................................  425

7.3.2. Suma przymusowa (art. 1050 1  i 1051 1  k.p.c.) ......................................  427

7.3.3. Zakaz zajmowania więcej ruchomości ponad te, które są potrzebne do zaspokojenia należności i kosztów egzekucyjnych (art. 845 § 3 k.p.c.) .................................................................................  437

7.3.4. Wystawienie na licytację wydzielonej części zajętej nieruchomości, której cena wywołania wystarcza na zaspokojenie wierzyciela egzekwującego (art. 946 k.p.c.) ................  438

7.3.5. Umorzenie postępowania egzekucyjnego na wniosek, gdy wierzyciel jest w posiadaniu zastawu zabezpieczającego pełne zaspokojenie egzekwowanego roszczenia ..........................................  439

7.3.6. Ograniczenie dopuszczalności licytacji nieruchomości służącej zaspokojeniu potrzeb mieszkaniowych dłużnika – o jeden most za daleko............................ 441

7.4. Zasada nieobciążania dłużnika ponad potrzebę jako konkretyzacja zasady proporcjonalności w postępowaniu egzekucyjnym a zakaz nadużywania prawa procesowego ....  445

Zakończenie (wnioski) ................................................................................................  457

Bibliografia ....................................................................................................................  465