Roszczenia restytucyjne właścicieli nieruchomości przejętych przez państwo w latach 1944–1989 / Maciej Ferek

Książka dotyczy roszczeń restytucyjnych właścicieli nieruchomości przejętych przez polskie państwo komunistyczne. Uwzględnia zmiany stanu prawnego wprowadzone nowelizacją Kodeksu postępowania administracyjnego z 11 sierpnia 2021 r., a także bogate orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego, Sądu Najwyższego, sądownictwa administracyjnego oraz wybraną literaturę.

Publikacja zawiera ocenę możliwości odzyskania nieruchomości przejętych zarówno w drodze wywłaszczeń, jak i nacjonalizacji – w zderzeniu z wykorzystywaną obecnie do obrony przez Skarb Państwa instytucją prawa cywilnego, tj. zasiedzenia. Dokonuje analizy ustawodawstwa nacjonalizacyjnego i wywłaszczeniowego przy jednoczesnej prezentacji konstytucyjnych regulacji własności.

 Opracowanie jest przeznaczone dla pełnomocników procesowych, sędziów sądów administracyjnych i powszechnych, pracowników urzędów gmin, starostw powiatowych, urzędów wojewódzkich i Prokuratorii Generalnej RP oraz osób zaangażowanych w proces legislacyjny.

Wykaz skrótów | str. 11

Przedmowa  | str. 13

Rozdział I

Ewolucja standardów konstytucyjnych w okresie powojennym | str. 23

1. Uwagi ogólne dotyczące prawa własności | str. 23
2. Okres od 1944 do 1989 r. | str. 24

2.1. Lata 1944–1952 | str. 24

2.2. Lata 1952–1964 | str. 33

2.3. Lata 1965–1989 | str. 38

3. Okres po 1989 r. | str. 42

3.1. Przełom konstytucyjny z 1989 r. | str. 42

3.2. Konstytucja z 1997 r. | str. 44

3.2.1. Prawo do własności jako prawo konstytucyjne  | str. 44

3.2.2. Konstytucyjna dopuszczalność ingerencji w prawo własności | str. 48

3.3. Dopuszczalność badania zgodności z Konstytucją powojennych aktów nacjonalizacyjnych | str. 70

4. Podsumowanie | str. 71

Rozdział II

Wywłaszczenia | str. 73

1. Istota instytucji wywłaszczenia | str. 73
2. Przesłanki i tryb wywłaszczenia | str. 75

2.1. Rozporządzenie – Prawo o postępowaniu wywłaszczeniowem z 1934 r. | str. 75

2.2. Dekret o wywłaszczeniu majątków zajętych na cele użyteczności publicznej w okresie wojny 1939–1945 | str. 77

2.3. Dekret z 26.04.1949 r. o nabywaniu i przekazywaniu nieruchomości niezbędnych dla realizacji narodowych planów gospodarczych | str. 79

2.4. Ustawa z 12.03.1958 r. o zasadach i trybie wywłaszczania nieruchomości | str. 82

3. Zwrot wywłaszczonej nieruchomości | str. 83

3.1. Przesłanki zwrotu wywłaszczonej nieruchomości przewidziane w ustawie o gospodarce nieruchomościami | str. 83

3.2. Kluczowe orzecznictwo w przedmiocie zwrotu wywłaszczonej nieruchomości | str. 85

3.3. Zmiana celu wywłaszczenia  | str. 94

3.4. Istota roszczenia o zwrot wywłaszczonej nieruchomości i droga do jego dochodzenia  | str. 96

3.5. Legitymacja czynna do złożenia wniosku o zwrot | str. 101

3.6. Legitymacja bierna w sprawie o zwrot nieruchomości | str. 105

3.7. Zwrot prawa użytkowania wieczystego | str. 108

3.8. Decyzja o zwrocie wywłaszczonej nieruchomości | str. 109

3.9. Formalnoprawna podstawa zwrotu nieruchomości | str. 111

3.10.  Pierwszeństwo nabycia nieruchomości | str. 113

3.11.  Podsumowanie | str. 114

Rozdział III

Reforma rolna | str. 115

1. Źródła prawa reformy rolnej | str. 115

1.1. Dekret o przeprowadzeniu reformy rolnej | str. 115

1.2. Reforma rolna jako rewolucja społeczno-ustrojowa | str. 118

1.3. Definicja nieruchomości ziemskiej | str. 121

1.3.1. Nieruchomość ziemska w przepisach prawnych z okresu międzywojennego | str. 121

1.3.2. Definicja nieruchomości ziemskiej wynikająca z orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego i sądów | str. 123

1.3.3. Dekret o przeprowadzeniu reformy rolnej w praktyce | str. 128

1.3.4. Kwestia dopuszczalności obecnego stosowania w praktyce przepisów dekretu o przeprowadzeniu reformy rolnej | str. 130

2. Akty prawne uzupełniające dekret o przeprowadzeniu reformy rolnej | str. 149

2.1. Dekret o przejęciu niektórych nieruchomości ziemskich na cele reformy rolnej i osadnictwa | str. 149

2.2. Ustawa o sprzedaży państwowych nieruchomości rolnych oraz uporządkowaniu niektórych spraw, związanych z przeprowadzeniem reformy rolnej i osadnictwa rolnego | str. 150

2.3. Dekret o zarządzie Ziem Odzyskanych | str. 152

2.4. Ustawa o obrocie nieruchomościami rolnymi | str. 154

2.5. Ustawa o przejęciu przez Państwo dóbr martwej ręki, poręczeniu proboszczom posiadania gospodarstw rolnych i utworzeniu Funduszu Kościelnego | str. 156

2.6. Dekret o przejęciu niektórych lasów na własność Skarbu Państwa | str. 162

2.7. Pozostałe poboczne regulacje dotyczące reformy rolnej | str. 165

3. Praktyczne skutki wprowadzenia reformy rolnej | str. 166
4. Podsumowanie | str. 169

Rozdział IV

Nacjonalizacja przemysłu | str. 171

1. Uwagi wstępne | str. 171
2. Ustawa o przejęciu na własność Państwa podstawowych gałęzi gospodarki narodowej | str. 171
3. Nieprawidłowości przy przejmowaniu przedsiębiorstw i roszczenia osób pokrzywdzonych w wyniku nacjonalizacji | str. 179

3.1. Odszkodowanie | str. 179

3.2. Wadliwe przejęcia przedsiębiorstw na podstawie art. 3 ust. 1 lit. B ustawy | str. 181

3.3. Wadliwe przejęcia przedsiębiorstw z uwagi na naruszenie art. 3 ust. 6 | str. 182

3.4. Wadliwe przejęcia przedsiębiorstw z uwagi na treść art. 6 ustawy | str. 183

4. Roszczenia (prawowitych i byłych) właścicieli nieruchomości w związku z wadliwymi przejęciami przedsiębiorstw | str. 190
5. Przejmowanie przedsiębiorstw w zarząd państwowy | str. 192
6. Roszczenia właścicieli przedsiębiorstw przejętych na podstawie ustawy z 25.02.1958 r. | str. 195
7. Dekret o majątkach opuszczonych i poniemieckich | str. 196
8. Podsumowanie | str. 201

Rozdział V

Dekret o własności i użytkowaniu gruntów na obszarze m.st. Warszawy | str. 203

1. Geneza i ogólna charakterystyka dekretu | str. 203
2. Praktyka stosowania dekretu | str. 207

2.1. Grunty | str. 207

2.2. Budynki | str. 210

3. Inne regulacje prawne dotyczące dekretu warszawskiego | str. 211

3.1. Promesy | str. 211

3.2. Ustawa z 12.03.1958 r. o zasadach i trybie wywłaszczania nieruchomości | str. 212

3.3. Uchwała nr 11 Rady Ministrów z 27.01.1965 r. w sprawie oddania niektórych terenów na obszarze m.st. Warszawy w wieczyste użytkowanie | str. 213

3.4. Ustawa z 29.04.1985 r. o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości | str. 215

3.5. Ustawa z 21.08.1997 r. o gospodarce nieruchomościami | str. 218

4. Aktualna sytuacja prawna dawnych właścicieli nieruchomości „dekretowych” | str. 219

4.1. Organ właściwy do stwierdzenia nieważności decyzji dekretowej | str. 226

4.2. Strony postępowania o stwierdzenie nieważności decyzji dekretowej | str. 227

4.3. Zbywanie wierzytelności dekretowych | str. 227

4.4. Skutek stwierdzenia nieważności decyzji | str. 229

4.5. Odpowiedzialność Skarbu Państwa za szkody wywołane decyzją dekretową | str. 233

4.6. Nieruchomość zamienna  | str. 237

5. Mała ustawa reprywatyzacyjna dla Warszawy, przekształcenie prawa użytkowania wieczystego gruntów zabudowanych na cele mieszkaniowe w prawo własności tych gruntów oraz Komisja do spraw reprywatyzacji nieruchomości warszawskich | str. 238
6. Podsumowanie | str. 243

Rozdział VI

Dochodzenie roszczeń restytucyjnych | str. 245

1. Uwagi wstępne | str. 245
2. Ocena zgodności z Konstytucją ustawy z 11.08.2021 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania administracyjnego | str. 248

2.1. Geneza i założenia nowelizacji | str. 248

2.2. Rozstrzygnięcie Trybunału Konstytucyjnego w sprawie P 46/13 jako wyrok zakresowy | str. 250

2.3. Nowelizacja Kodeksu postępowania administracyjnego jako „wykonanie” wyroku w sprawie P 46/13 | str. 254

2.4. Teoria rozproszonej kontroli konstytucyjności przepisów rangi ustawowej | str. 255

2.5. Nowelizacja Kodeksu postępowania administracyjnego z 11.08.2021 r. a zasada lojalności państwa w stosunku do obywatela  | str. 258

3. Obecne możliwości restytucyjne dotyczące własności nieruchomości | str. 262

3.1. Zwrot wywłaszczonej nieruchomości | str. 262

3.2. Reforma rolna | str. 264

3.3. Dekret o lasach  | str. 265

3.4. Nacjonalizacja przemysłu | str. 266

3.5. Majątki opuszczone i porzucone | str. 268

3.6. Dekret warszawski | str. 270

4. Zasiedzenie jako okoliczność wyłączająca roszczenie restytucyjne | str. 274

4.1. Związek funkcjonalny zasiedzenia ze zwrotem znacjonalizowanej nieruchomości | str. 274

4.2. Ratio legis instytucji zasiedzenia | str. 276

4.3. Ramy prawne zasiedzenia w Kodeksie cywilnym | str. 277

4.4. Zasiedzenie przez Skarb Państwa (gminę) upaństwowionej nieruchomości | str. 282

4.4.1. Koncepcja braku cechy posiadania we władaniu Skarbu Państwa  | str. 282

4.4.2. Koncepcja siły wyższej jako okoliczności zawieszającej bieg terminu zasiedzenia | str. 285

4.5. Koncepcja niezgodności z Konstytucją instytucji zasiedzenia na rzecz Skarbu Państwa  | str. 294

5. Podsumowanie | str. 305

Wnioski końcowe | str. 307

Bibliografia  | str. 311

Wykaz aktów prawnych | str. 319

Orzecznictwo | str. 327