Prawo karne materialne. Część ogólna i szczególna / Marek Bojarski, Jacek Giezek, Zofia Sienkiewicz

Podręcznik prezentuje pełny wykład części ogólnej i szczególnej Kodeksu karnego z uwzględnieniem dużej liczby praktycznych przykładów z orzecznictwa.

W opracowaniu omówiono szczegółowo naukę o przestępstwie, naukę o karze, środkach karnych i zasadach ich wymiaru. Przedstawiono także konkretne typy przestępstw, m.in. przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu, bezpieczeństwu powszechnemu, wolności, wymiarowi sprawiedliwości, obrotowi gospodarczemu oraz obrotowi pieniędzmi i papierami wartościowymi.

W ósmym wydaniu publikacji uwzględniono m.in. zmiany wynikające z ustawy z 19.06.2020 r. o dopłatach do oprocentowania kredytów bankowych udzielanych przedsiębiorcom dotkniętym skutkami COVID-19 oraz o uproszczonym postępowaniu o zatwierdzenie układu w związku z wystąpieniem COVID-19 oraz ustawy z 14.05.2020 r. o zmianie niektórych ustaw w zakresie działań osłonowych w związku z rozprzestrzenianiem się wirusa SARS-CoV-2.

   Adresaci:
Opracowanie jest przeznaczone dla studentów prawa i administracji, aplikantów sądowych, prokuratorskich i adwokackich, a także dla praktyków.

Wykaz skrótów ............................................................................................................. 23
Część pierwsza. WIADOMOŚCI WSTĘPNE. NAUKA O USTAWIE KARNEJ
Rozdział I. Pojęcie i funkcje prawa karnego ............................................................................... 29
1. Definicja prawa karnego ..................................................................................... 29
2. Funkcje prawa karnego ....................................................................................... 30
Literatura uzupełniająca.......................................................................................... 34
Rozdział II. Prawo karne oraz jego miejsce w systemie nauk penalnych ............................... 35
1. Prawo karne materialne a inne skodyfikowane dyscypliny prawa karnego .............. 35
2. Nauka prawa karnego a nauki z nią powiązane.............................................. 37
3. Rozwój nauki prawa karnego – rys historyczny ............................................. 38
Literatura uzupełniająca.......................................................................................... 41
Rozdział III. Podstawowe zasady prawa karnego .......................................................................... 43
1. Uwagi wprowadzające ........................................................................................ 43
2. Nullum crimen sine lege ..................................................................................... 44
3. Nullum crimen sine periculo sociali ................................................................ 46
4. Nullum crimen sine culpa .................................................................................. 47
5. Nulla poena sine lege........................................................................................... 49
6. Lex retro non agit ................................................................................................ 49
7. Zasada humanitaryzmu...................................................................................... 51
Literatura uzupełniająca.......................................................................................... 52
Rozdział IV. Źródła prawa karnego ................................................................................................. 55
1. Uwagi wprowadzające ........................................................................................ 55
2. Konstytucja oraz akty prawa międzynarodowego jako źródła prawa karnego ................................................... 56
3. Ustawa karna i jej struktura ............................................................................... 58
4. Pozakodeksowe prawo karne ............................................................................. 59
Literatura uzupełniająca.......................................................................................... 60
Rozdział V. Struktura przepisu (normy) prawa karnego .......................................................... 61
1. Przepis a norma prawa karnego ........................................................................ 61
2. Przepis typizujący czyn zabroniony i jego struktura ..................................... 62
2.1. Uwagi wprowadzające ................................................................................. 62
2.2. Rodzaje dyspozycji ....................................................................................... 63
2.3. Rodzaje sankcji ............................................................................................. 66
3. Normy sankcjonowane i sankcjonujące ........................................................... 67
4. Wykładnia przepisów prawa karnego .............................................................. 69
Literatura uzupełniająca.......................................................................................... 71
Rozdział VI. Zasady obowiązywania ustawy karnej .................................................................... 73
1. Obowiązywanie ustawy karnej w czasie .......................................................... 73
1.1. Temporalne granice obowiązywania ustawy ........................................... 73
1.2. Czas popełnienia przestępstwa a zasada lex retro non agit ................... 74
1.3. Kolizja ustaw w czasie .................................................................................. 75
2. Obowiązywanie ustawy karnej w przestrzeni ................................................. 79
2.1. Miejsce popełnienia czynu zabronionego ................................................. 79
2.2. Obowiązywanie ustawy karnej za przestępstwa popełnione na terytorium Polski ......................... 80
2.3. Obowiązywanie polskiej ustawy karnej za przestępstwa popełnione za granicą ................................................... 81
Literatura uzupełniająca.......................................................................................... 83
Część druga. NAUKA O PRZESTĘPSTWIE
Rozdział VII. Pojęcie przestępstwa i jego struktura ...................................................................... 87
1. Definicja przestępstwa ........................................................................................ 87
2. Przestępstwo jako czyn człowieka .................................................................... 88
3. Materialna cecha przestępstwa .......................................................................... 94
4. Przestępstwo jako czyn zabroniony .................................................................. 97
5. Przestępstwo jako czyn zawiniony ................................................................... 98
Literatura uzupełniająca.......................................................................................... 101
Rozdział VIII. Przedmiot prawnokarnej ochrony ........................................................................... 103
1. Pojęcie dobra prawnego ...................................................................................... 103
2. Ochrona dobra prawnego przed jego naruszeniem oraz narażeniem na niebezpieczeństwo ....................................... 104
3. Społeczna szkodliwość jako cecha zachowań godzących w dobra chronione prawem ................................................... 108
Literatura uzupełniająca.......................................................................................... 110
Rozdział IX. Typizacja przestępstw oraz jej elementy ................................................................. 111
1. Podmiot przestępstwa ......................................................................................... 111
1.1. Uwagi wprowadzające ................................................................................. 111
1.2. Wiek sprawcy jako przesłanka odpowiedzialności karnej ..................... 113
1.3. Podział przestępstw ze względu na podmiot ........................................... 115
2. Znamiona strony przedmiotowej ...................................................................... 117
2.1. Charakterystyka zachowania sprawcy ...................................................... 117
2.2. Okoliczności modalne typu czynu zabronionego ................................... 118
2.3. Skutek jako znamię strony przedmiotowej ............................................... 119
2.4. Związek przyczynowy oraz koncepcje jego ujmowania w prawie karnym ........................................................ 121
2.5. Zaniechanie jako postać czynu zabronionego ......................................... 126
2.6. Problematyka obiektywnego przypisania ................................................. 128
3. Znamiona strony podmiotowej ......................................................................... 136
3.1. Uwagi wprowadzające ................................................................................. 136
3.2. Umyślność i nieumyślność czynu zabronionego ..................................... 138
3.3. Umyślny czyn zabroniony ........................................................................... 139
3.3.1. Zamiar bezpośredni (dolus directus) .............................................. 140
3.3.2. Zamiar ewentualny (dolus eventualis) ............................................ 142
3.4. Nieumyślny czyn zabroniony ..................................................................... 146
3.4.1. Brak zamiaru ...................................................................................... 146
3.4.2. Niezachowanie wymaganej ostrożności ......................................... 148
3.4.3. Związek między nieostrożnością a realizacją znamion typu ...... 151
3.4.4. Przewidywalność popełnienia czynu zabronionego .................... 153
3.5. Kombinacja strony podmiotowej ............................................................... 159
4. Podstawowe i zmodyfikowane typy przestępstw ............................................ 160
4.1. Uwagi wprowadzające ................................................................................. 160
4.2. Znamiona typu podstawowego .................................................................. 161
4.3. Znamiona tworzące typ zmodyfikowany ................................................. 161
Literatura uzupełniająca.......................................................................................... 163
Rozdział X. Bezprawność czynu oraz okoliczności ją wyłączające ......................................... 167
1. Pojęcie bezprawności .......................................................................................... 167
2. Okoliczności wyłączające bezprawność (kontratypy) ................................... 169
2.1. Uwagi wprowadzające ................................................................................. 169
2.2. Obrona konieczna ........................................................................................ 172
2.2.1. Funkcja obrony koniecznej i jej struktura ..................................... 172
2.2.2. Przekroczenie granic obrony koniecznej ....................................... 178
2.2.3. Ochrona osoby działającej w interwencyjnej obronie koniecznej ................................................... 184
2.3. Stan wyższej konieczności jako kontratyp ............................................... 187
2.3.1. Dwie funkcje stanu wyższej konieczności ..................................... 187
2.3.2. Kolizja dóbr oraz kryteria jej rozwiązywania ............................... 188
2.3.3. Niebezpieczeństwo grożące dobru prawnemu .............................. 190
2.3.4. Zasady poświęcania kolidującego dobra ........................................ 191
2.4. Dozwolone ryzyko nowatorskie ................................................................. 193
2.4.1. Dawne i nowe ujęcie dozwolonego ryzyka nowatorskiego .......... 193
2.4.2. Przeprowadzenie eksperymentu jako przesłanka dopuszczalności ryzyka ........................... 196
2.4.3. Eksperyment medyczny .................................................................... 197
2.5. Kontratypy części szczególnej Kodeksu karnego .................................... 199
2.5.1. Dozwolona krytyka (art. 213 k.k.) ................................................... 199
2.5.2. Niezawiadomienie o przestępstwie (art. 240 § 2 k.k.) .................. 199
2.5.3. Odmowa wykonania rozkazu (art. 344 k.k.) ................................. 200
2.6. Kontratypy pozaustawowe .......................................................................... 201
2.6.1. Zgoda pokrzywdzonego (dysponenta dobra prawnego) .............. 202
2.6.2. Karcenie w celach wychowawczych ................................................ 204
2.6.3. Dozwolone ryzyko sportowe ............................................................ 205
2.6.4. Dozwolony zabieg medyczny o charakterze nieleczniczym ........ 207
Literatura uzupełniająca.......................................................................................... 209
Rozdział XI. Wina oraz okoliczności ją wyłączające ................................................................... 211
1. Teorie winy we współczesnej dogmatyce prawa karnego .............................. 211
1.1. Teorie psychologiczne .................................................................................. 211
1.2. Teorie normatywne ...................................................................................... 213
1.3. W poszukiwaniu nowych teorii winy ........................................................ 215
2. Okoliczności wyłączające lub umniejszające winę ......................................... 216
2.1. Uwagi wprowadzające ................................................................................. 216
2.2. Stan wyższej konieczności wyłączający winę ........................................... 217
2.3. Błąd sprawcy a wyłączenie winy ................................................................ 218
2.3.1. Dwie postacie błędu co do ustawowych znamion oraz ich funkcje ..................................... 220
2.3.2. Błąd co do ustawowych znamion a strona podmiotowa czynu zabronionego ........................................ 222
2.3.3. Błąd co do znamion wyrażających klauzule normatywne .......... 227
2.3.4. Błąd co do znamienia tworzącego typ zmodyfikowany .............. 228
2.4. Błąd co do kontratypu ................................................................................. 234
2.5. Błąd co do okoliczności wyłączającej winę ............................................... 237
2.6. Błąd co do prawa........................................................................................... 238
2.6.1. Błąd co do prawa a zasada ignorantia iuris nocet ......................... 238
2.6.2. Obiektywna oraz subiektywna rozpoznawalność bezprawności ......................................... 239
2.6.3. Pierwotna oraz wtórna nieświadomość bezprawności ................ 240
2.6.4. Usprawiedliwiona nieświadomość bezprawności......................... 242
2.7. Niepoczytalność ........................................................................................... 243
2.7.1. Geneza niepoczytalności oraz jej konsekwencje ........................... 244
2.7.2. Ograniczona poczytalność ............................................................... 245
2.7.3. Wprawienie się w stan niepoczytalności a zasada winy .............. 246
2.8. Nieletniość ..................................................................................................... 248
Literatura uzupełniająca.......................................................................................... 249
Rozdział XII. Etapy realizacji przestępstwa (formy stadialne) ................................................... 251
1. Uwagi wstępne ..................................................................................................... 251
2. Dokonanie ............................................................................................................ 252
3. Usiłowanie ............................................................................................................ 253
3.1. Znamiona usiłowania i jego konsekwencje .............................................. 253
3.2. Usiłowanie udolne i nieudolne ................................................................... 257
3.3. Usiłowanie ukończone i nieukończone ..................................................... 261
3.4. Usiłowanie a narażenie na niebezpieczeństwo ........................................ 265
4. Przygotowanie ...................................................................................................... 267
4.1. Istota oraz znamiona przygotowania ........................................................ 267
4.2. Przygotowanie a elementy przestępnego współdziałania ...................... 269
4.3. Karalność przygotowania ............................................................................ 270
Literatura uzupełniająca.......................................................................................... 272
Rozdział XIII. Formy współdziałania przestępnego ....................................................................... 275
1. Uwagi wprowadzające ........................................................................................ 275
2. Tak zwane sprawcze formy popełnienia czynu zabronionego ...................... 278
2.1. Sprawstwo ...................................................................................................... 278
2.2. Współsprawstwo ........................................................................................... 279
2.3. Sprawstwo kierownicze ............................................................................... 284
2.4. Sprawstwo polecające ................................................................................... 285
3. Tak zwane niesprawcze formy popełnienia czynu zabronionego ................ 288
3.1. Podżeganie..................................................................................................... 288
3.2. Pomocnictwo ................................................................................................ 292
3.3. Podżeganie i pomocnictwo a zagadnienia strony podmiotowej ........... 295
4. Indywidualizacja odpowiedzialności osób uczestniczących w popełnieniu przestępstwa ............................. 297
4.1. Uwagi wprowadzające ................................................................................. 297
4.2. Indywidualizacja odpowiedzialności a okoliczności osobiste ............... 299
4.3. Współdziałanie przy przestępstwach indywidualnych .......................... 303
5. Czynny żal współdziałającego ........................................................................... 306
Literatura uzupełniająca.......................................................................................... 307
Rozdział XIV. Zbieg przepisów ustawy oraz zbieg przestępstw ................................................... 311
1. Pojęcie jedności i wielości czynów .................................................................... 311
1.1. Ten sam czyn jako podstawa jednego przestępstwa ................................ 311
1.2. Kryteria jedności i wielości czynów .......................................................... 311
1.3. Jeden czyn a wielość zachowań – konstrukcja czynu ciągłego .............. 314
1.3.1. Uwagi wprowadzające ....................................................................... 314
1.3.2. Krótkie odstępy czasu ....................................................................... 317
1.3.3. Powzięty z góry zamiar ..................................................................... 319
1.3.4. Konsekwencje prawne konstrukcji czynu ciągłego ...................... 320
2. Zbieg przepisów oraz jego postacie ................................................................... 323
2.1. Uwagi wprowadzające ................................................................................. 323
2.2. Rzeczywisty zbieg przepisów ...................................................................... 324
2.2.1. Zbieg podlegający uwzględnieniu (zbieg właściwy) ..................... 324
2.2.2. Zbieg pomijalny (zbieg niewłaściwy) .............................................. 326
2.3. Pozorny zbieg przepisów ............................................................................. 328
3. Zbieg przestępstw oraz jego postacie ................................................................ 329
3.1. Właściwy zbieg przestępstw ....................................................................... 330
3.1.1. Realny zbieg przestępstw .................................................................. 330
3.1.2. Ciąg przestępstw ................................................................................ 333
3.2. Niewłaściwy zbieg przestępstw (tzw. zbieg pozorny) .............................. 335
Literatura uzupełniająca.......................................................................................... 336
Część trzecia. NAUKA O KARZE, ŚRODKACH KARNYCH I ZASADACH WYMIARU
Rozdział XV. Pojęcie oraz cele kary kryminalnej .......................................................................... 341
1. Pojęcie kary........................................................................................................... 341
2. Racjonalizacja i teorie kary ................................................................................ 343
3. Cele i funkcje kary ............................................................................................... 347
Literatura uzupełniająca.......................................................................................... 351
Rozdział XVI. Kary ................................................................................................................................ 353
1. Ogólna charakterystyka katalogu kar .............................................................. 353
2. Kara grzywny ....................................................................................................... 355
3. Kara ograniczenia wolności ............................................................................... 361
4. Kara pozbawienia wolności ................................................................................ 366
5. Sekwencja kar – art. 37b k.k. (kara pozbawienia wolności i kara ograniczenia wolności) ............................... 370
6. Kara 25 lat pozbawienia wolności ..................................................................... 371
7. Kara dożywotniego pozbawienia wolności ..................................................... 372
Literatura uzupełniająca.......................................................................................... 374
Rozdział XVII. Środki karne ................................................................................................................. 377
1. Uwagi ogólne ........................................................................................................ 377
2. Pozbawienie praw publicznych .......................................................................... 381
3. Zakaz zajmowania określonego stanowiska, wykonywania określonego zawodu lub prowadzenia określonej działalności gospodarczej .................. 383