Prawo deliktowe wobec nowych technologii / Magdalena Wilejczyk, Nina Baranowska, Joanna Kuźmicka-Sulikowska, Piotr Machnikowski, Radosław Strugała

Publikacja omawia rolę prawa czynów niedozwolonych w społeczeństwie wykorzystującym rozwijające się dynamicznie technologie cyfrowe, przede wszystkim sztuczną inteligencję.

Autorzy – specjaliści w dziedzinie prawa zobowiązań, a w szczególności prawa deliktowego – omawiają m.in.:
• prawa i interesy chronione prawem deliktów;
• właściwości technologii cyfrowych istotne dla stosowania prawa deliktowego;
• odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny;
• pojęcie winy w prawie polskim i w obcych systemach prawnych;
• funkcje odpowiedzialności deliktowej za naruszenie praw człowieka;
• przyczynienie się poszkodowanego do powstania lub zwiększenia szkody;
• odpowiedzialność wielu podmiotów za tę samą szkodę;
• sposoby naprawienia szkody majątkowej.

Uwzględniając prace legislacyjne prowadzone obecnie w Unii Europejskiej, wskazują również, które elementy systemu prawa deliktowego wymagają modyfikacji w związku z upowszechnianiem się technologii cyfrowych.

Książka jest przeznaczona przede wszystkim dla radców prawnych, adwokatów i sędziów. Zainteresuje też przedstawicieli nauki.

Wykaz skrótów | str. 15

Słowo wstępne | str. 17

Rozdział 1

Wyzwania dla prawa czynów niedozwolonych związane z rozwojem technologii cyfrowych | str. 19

1.1. Czym zajmuje się i o czym mówi prawo czynów niedozwolonych | str. 19

1.2. Współczesne technologie cyfrowe – uwagi ogólne | str. 25

1.2.1. Era rewolucji | str. 25

1.2.2. Formowanie się gospodarki i społeczeństwa cyfrowego | str. 28

1.2.3. Znaczenie danych – dane jako podstawa gospodarki i społeczeństwa cyfrowego | str. 30

1.2.4. Usieciowienie | str. 39

1.2.5. Transformacja cyfrowa | str. 40

1.2.6. Globalny zasięg | str. 46

1.2.7. Kształtowanie się technokracji | str. 51

1.3. Właściwości technologii cyfrowych istotne dla stosowania prawa deliktowego | str. 55

1.3.1. Uwagi ogólne | str. 55

1.3.2. Oparcie technologii na danych | str. 58

1.3.3. Złożoność | str. 60

1.3.4. Sieciowy sposób działania | str. 61

1.3.5. Autonomiczność oraz niepoznawalność funkcjonowania | str. 62

1.3.6. Różnorodność zastosowań | str. 64

1.3.6.1. Sztuczna Inteligencja oraz algorytmy | str. 64

1.3.6.2. Internet Przedmiotów | str. 71

1.3.6.3. Autonomiczne pojazdy | str. 77

1.4. Prace studyjne i działania legislacyjne Unii Europejskiej | str. 83

Rozdział 2

Funkcje prawa deliktów we współczesnym społeczeństwie  | str. 89

2.1. Pojęcie funkcji prawa deliktów | str. 89

2.2. Funkcja regulacyjna | str. 91

2.2.1. Określenie relacji między wolnością i bezpieczeństwem | str. 91

2.2.2. Obowiązki zachowania i obowiązki kompensacji | str. 93

2.3. Funkcja gwarancyjna (windykacyjna) | str. 95

2.4. Funkcja alokacyjna | str. 97

2.4.1. Wprowadzenie | str. 97

2.4.2. Kryterium związku przyczynowego | str. 98

2.4.3. Kryterium uzupełniające | str. 100

2.4.3.1. Zasada winy | str. 101

2.4.3.2. Zasada ryzyka | str. 104

2.5. Funkcja kompensacyjna | str. 109

2.5.1. Kompensacja jako wyrównanie szkody | str. 109

2.5.2. Zakres kompensacji w zależności od zasady odpowiedzialności | str. 110

2.5.3. Zakres kompensacji w zależności od przyjętych założeń teoretycznych | str. 112

2.6. Funkcja repartycyjna | str. 113

2.6.1. Sposoby repartycji | str. 113

2.6.2. Ocena funkcji repartycyjnej | str. 114

2.7. Funkcja prewencyjna | str. 117

2.7.1. Prewencja jako refleks kompensacji | str. 117

2.7.2. Zakres zalecanej prewencji | str. 119

2.7.3. Prewencja jako kryterium przypisania szkody (krytyka) | str. 120

2.7.4. Stopień prewencji ze względu na zasadę odpowiedzialności | str. 122

2.7.5. Ocena realizacji funkcji prewencyjnej | str. 124

2.7.6. Roszczenie prewencyjne (wzmianka) | str. 126

2.8. Funkcja restytucyjna | str. 126

2.8.1. Zakres realizacji funkcji restytucyjnej | str. 126

2.8.2. Roszczenie o wydanie korzyści jako przejaw quasi-kompensacji | str. 128

2.8.3. Roszczenie o wydanie korzyści w obszarze własności intelektualnej | str. 130

2.9. Funkcja satysfakcyjna | str. 131

2.10. Funkcja ekspresyjna (komunikacyjna) | str. 132

2.11. Funkcja represyjna | str. 134

2.11.1. Funkcja represyjna jako funkcja niesamodzielna | str. 134

2.11.2. Przypadki sporne | str. 135

2.11.3. Samodzielna realizacja funkcji represyjnej przez instytucję odszkodowania karnego | str. 139

2.11.4. Zmodyfikowane odszkodowanie karne wpłacane na rzecz funduszu kompensacyjnego | str. 142

2.12. Relacje między poszczególnymi funkcjami | str. 144

2.13. Wielość funkcji i ich porządek | str. 146

Rozdział 3

Dobór zasady odpowiedzialności deliktowej w świetle ekonomicznej analizy prawa | str. 149

3.1. Uwagi wstępne | str. 149

3.2. Wyrządzenie przez jeden podmiot uszczerbku w dobrach innego podmiotu – uwagi na tle tzw. wypadków jednostronnych i dwustronnych | str. 150

3.3. Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny | str. 161

3.4. Ograniczona przydatność wniosków płynących z ekonomicznej analizy prawa | str. 167

Rozdział 4

Podmiot odpowiedzialny | str. 177

4.1. Uwaga wstępna | str. 177

4.2. Zdolność prawna jako przesłanka ponoszenia odpowiedzialności | str. 177

4.3. „Zdolność deliktowa” | str. 179

4.4. Problem „podmiotowości cyfrowej” w aspekcie odpowiedzialności deliktowej | str. 183

Rozdział 5

Przypisanie odpowiedzialności za szkodę | str. 187

5.1. Konstrukcje przypisania odpowiedzialności | str. 187

5.2. Odpowiedzialność sprawcza zależna od winy | str. 195

5.2.1. Wprowadzenie | str. 195

5.2.2. Pojęcie winy w prawie polskim i w obcych systemach prawnych | str. 198

5.2.3. Wymagany standard postępowania | str. 205

5.2.4. Znaczenie indywidualnej oceny postępowania | str. 207

5.2.5. Sprawstwo – problematyka przyczynowości | str. 211

5.2.6. Zagadnienia dowodowe | str. 211

5.3. Odpowiedzialność sprawcza niezależna od winy | str. 212

5.3.1. Odpowiedzialność uzależniona od bezprawności zachowania | str. 212

5.3.2. Odpowiedzialność na zasadzie słuszności | str. 220

5.4. Odpowiedzialność za inną osobę | str. 226

5.4.1. Wprowadzenie: modele odpowiedzialności za inną osobę | str. 226

5.4.2. Kryteria przypisania odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez drugiego | str. 232

5.4.3. Problematyka przyczynowości | str. 238

5.4.4. Zagadnienia dowodowe | str. 239

5.5. Odpowiedzialność za produkt wadliwy | str. 242

5.6. Odpowiedzialność niezależna od sprawstwa | str. 257

5.7. Umowne wyłączenie lub ograniczenie odpowiedzialności deliktowej | str. 269

Rozdział 6

Prawa i interesy chronione prawem deliktów | str. 277

6.1. Zasady ogólne | str. 277

6.1.1. Wprowadzenie | str. 277

6.1.2. Koncepcja szkody prawnie relewantnej (DCFR) | str. 280

6.1.3. Koncepcja szkody bezprawnej | str. 285

6.1.4. Koncepcja chronionych interesów (PETL) | str. 286

6.1.5. Ocena proponowanych rozwiązań | str. 287

6.1.6. Podsumowanie: uwarunkowania ogólnosystemowe  | str. 289

6.2. Prawa człowieka jako przedmiot ochrony prawa deliktów | str. 290

6.2.1. Wprowadzenie | str. 290

6.2.2. Funkcje odpowiedzialności deliktowej za naruszenie praw człowieka | str. 292

6.2.3. Horyzontalne oddziaływanie praw człowieka na prawo czynów niedozwolonych | str. 295

6.3. Problem kompensacji osób poszkodowanych pośrednio | str. 299

6.3.1. Względny charakter obowiązku ostrożności jako uzasadnienie wyłączenia kompensacji | str. 299

6.3.2. Krytyka stanowiska zakładającego jako regułę kompensację osób poszkodowanych pośrednio | str. 305

6.3.3. Sytuacje wyjątkowe, w których kompensacja osób poszkodowanych pośrednio jest dopuszczalna | str. 306

6.4. Problem kompensacji szkód czysto majątkowych | str. 311

6.4.1. Pojęcie i rodzaje szkód czysto majątkowych | str. 311

6.4.2. Uzasadnienie wyłączenia kompensacji | str. 314

6.4.2.1. Wprowadzenie | str. 314

6.4.2.2. Uzasadnienie wyłączenia kompensacji ze względu na brak obowiązku ostrożności  | str. 317

6.4.2.3. Uzasadnienie wyłączenia kompensacji ze względu na brak prawa podmiotowego po stronie poszkodowanego | str. 319

6.4.2.4. Uzasadnienie wyłączenia kompensacji ze względu na brak szkód w zasobach społecznych | str. 322

6.4.2.5. Uzasadnienie wyłączenia kompensacji w przypadku odpowiedzialności na zasadzie ryzyka | str. 323

6.4.2.6. Podsumowanie | str. 325

6.4.3. Najważniejsze przypadki, w których kompensację szkód czysto majątkowych uznaje się za dopuszczalną | str. 328

6.4.3.1. Umyślne wyrządzenie szkody czysto majątkowej w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami | str. 328

6.4.3.2. Szkody spowodowane zaufaniem do nierzetelnej rady lub informacji | str. 330

6.4.3.3. Wyłączenie szerszej odpowiedzialności ekspertów wobec osób trzecich | str. 334

6.4.3.4. Koncepcja odpowiedzialności ograniczonej | str. 336

6.4.3.5. Pozostałe przypadki | str. 339

6.5. Problem kompensacji utraconej szansy | str. 341

6.5.1. Wprowadzenie | str. 341

6.5.2. Utracona szansa jako samodzielny interes podlegający ochronie deliktowej | str. 341

6.5.3. Utracona szansa jako problem związku przyczynowego | str. 345

6.5.4. Kompensacja utraconej szansy w sytuacjach uzasadnionych ochroną zaufania | str. 347

6.5.5. Kompensacja utraconej szansy w przypadku istnienia afirmatywnego obowiązku ostrożności | str. 349

6.5.6. Sposób obliczania odszkodowania | str. 351

6.6. Regulacje szczególne | str. 354

6.6.1. Wyłączenie kompensacji szkód na mieniu wyrządzonych przez zgodne z prawem wykonywanie władzy publicznej | str. 354

6.6.2. Wyłączenie kompensacji niektórych rodzajów szkód na mieniu wyrządzonych przez produkt niebezpieczny | str. 359

Rozdział 7

Związek przyczynowy | str. 363

7.1. Cywilnoprawne pojęcie związku przyczynowego | str. 363

7.1.1. Nieodzowność przesłanki związku przyczynowego | str. 363

7.1.2.  Przyczynowość faktyczna: test conditio sine qua non  | str. 366

7.1.3. Metoda eliminacji jako sposób przeprowadzania testu conditio sine qua non | str. 368

7.1.4. Odróżnienie warunku (conditio) i przyczyny (cause) | str. 371

7.1.5. Asymetryczność powiązania przyczynowego | str. 374

7.1.6. Sposoby ustalania przyczynowości prawnej | str. 379

7.1.7. Otwartość testu wartościującego | str. 384

7.2. Wielość przyczyn | str. 388

7.2.1. Przyczynowość kumulatywna | str. 388

7.2.2. Przyczynowość konkurencyjna | str. 389

7.2.3. Przyczynowość alternatywna | str. 390

7.2.4. Wielość alternatywnych sprawców i wielość poszkodowanych | str. 393

7.2.5. Wielość przyczyn z udziałem zdarzeń przypadkowych | str. 395

7.2.6. Przyczynowość hipotetyczna | str. 397

7.2.7. Problem tzw. legalnego zachowania alternatywnego | str. 402

7.3. Przyczynienie się poszkodowanego do powstania lub zwiększenia szkody | str. 405

7.3.1. Poglądy ukształtowane w doktrynie polskiej | str. 405

7.3.2. Zdolność deliktowa i wina jako przesłanki przyczynienia | str. 407

7.3.3. Ograniczenie zarzutu przyczynienia w przypadku odpowiedzialności deliktowej na zasadzie ryzyka  | str. 411

7.4. Ułatwienia procesowe jako sposób rozwiązania niepewności związku przyczynowego | str. 416

7.4.1. Wprowadzenie | str. 416

7.4.2. Domniemanie prawne związku przyczynowego | str. 419

7.4.3. Obniżenie standardu dowodowego | str. 421

7.4.4. Sądowe odwrócenie ciężaru dowodu | str. 422

7.5. Koncepcja odpowiedzialności proporcjonalnej i jej krytyka | str. 427

7.5.1. Odpowiedzialność częściowa a odpowiedzialność proporcjonalna sensu stricto | str. 427

7.5.2. Odpowiedzialność proporcjonalna w przypadku przyczynowości alternatywnej | str. 430

7.5.3. Odpowiedzialność proporcjonalna w przypadku wielości alternatywnych sprawców i wielości poszkodowanych (market share liability) | str. 435

7.5.4. Odpowiedzialność proporcjonalna w sytuacji wielości przyczyn z udziałem zdarzeń przypadkowych | str. 438

7.5.5. Ocena koncepcji | str. 440

Rozdział 8

Kompensacja szkody | str. 441

8.1. Sposoby naprawienia szkody majątkowej | str. 441

8.2. Specyfika szkód na osobie | str. 452

8.3. Kompensacja szkód niemajątkowych | str. 458

8.4. Istota i funkcje roszczeń niekompensacyjnych | str. 465

Rozdział 9

Odpowiedzialność wielu podmiotów za tę samą szkodę | str. 477

9.1. Solidarność a inne rozwiązania zbiegu odpowiedzialności deliktowej | str. 477

9.2. Roszczenia regresowe | str. 487

Rozdział 10

Ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej a prawo deliktowe | str. 497

10.1. Zarys problematyki | str. 497

10.2. Funkcje i skutki ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej | str. 498

10.3. Interakcje pomiędzy prawem deliktów a ubezpieczeniem odpowiedzialności cywilnej – wybrane zagadnienia | str. 506

10.4. Ubezpieczenia obowiązkowe a dobrowolne | str. 517

10.5. Motywy stojące za nadaniem ubezpieczeniu obowiązkowego charakteru | str. 534

10.6. Stan obecny i perspektywy | str. 546

Rozdział 11

Adekwatność polskiego prawa deliktowego do zagrożeń związanych ze współczesnymi technologiami cyfrowymi | str. 553

11.1. Kluczowe przemiany | str. 553

11.2. Odpowiedzialność sprawcza | str. 557

11.2.1. Wina i sprawstwo | str. 557

11.2.2. Projekt dyrektywy w sprawie odpowiedzialności za sztuczną inteligencję | str. 565

11.3. Odpowiedzialność producenta | str. 571

11.3.1. Stan obecny | str. 571

11.3.2. Projekt dyrektywy w sprawie odpowiedzialności za produkty wadliwe | str. 574

11.4. Odpowiedzialność użytkownika niezależna od zawinienia | str. 578

11.5. Szkoda, związek przyczynowy i odszkodowanie | str. 584

Wykaz powoływanej literatury | str. 587

O Autorach | str. 629