Obligacyjne skutki ustawowego prawa odstąpienia od umowy / Dominika Mróz-Krysta

W monografii przedstawiono koncepcję ukształtowania treści zobowiązania łączącego strony, powstałego po odstąpieniu od umowy w sytuacji, gdy spełnione są przesłanki ustawowego odstąpienia od umowy.

Autorka prezentuje kompleksowy, spójny model wzajemnych rozliczeń stron po dokonaniu odstąpienia od umowy. Ma on charakter uniwersalny, ponieważ jest niezależny od kwestii przejścia lub nieprzejęcia własności rzeczy po odstąpieniu, jak również może dotyczyć wszystkich rodzajów umów. Rozważania zawarte w publikacji zostały wzbogacone konkretnymi przykładami praktycznymi, na podstawie których ukazano wady i zalety funkcjonowania różnych koncepcji dotyczących rozliczeń po dokonaniu odstąpienia.

W książce uwzględniono polskie przepisy prawne i regulacje innych państw dotyczące omawianych zagadnień. Zaprezentowano orzecznictwo Sądu Najwyższego, sądów apelacyjnych oraz Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej, a także poglądy doktryny.

Adresaci:
Monografia przeznaczona jest dla adwokatów, radców prawnych, notariuszy i sędziów. Zainteresuje także przedsiębiorców oraz pracowników naukowych.



Wykaz skrótów 17
Słowo wstępne 21
Wstęp 23
Część pierwsza Podstawa rozliczeń między stronami po dokonaniu odstąpienia - kwestia odesłania do skutków bezpodstawnego wzbogacenia 53
Rozdział I Skutki odstąpienia w praktyce - trudności i kontrowersje 55
1.1. Uwagi ogólne 55
1.2. Przedmiot obowiązku zwrotu 56
1.3. Stosowanie art. 494 k.c. 56
1.4. Wynagrodzenie za korzystanie z rzeczy podlegającej zwrotowi 57
1.5. Stosowanie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu 59
1.6. Odstąpienie a odszkodowanie z tytułu niewykonania zobowiązania 61
1.7. Jakie wartości i interesy stron chroni odstąpienie od umowy 62
1.8. Co należy uzyskać przez odstąpienie 66
1.8.1. Usługi jako przedmiot umowy (usługi jako świadczenie wzajemne) 72
1.8.2. Zbycie, utrata, uszkodzenie przedmiotu świadczenia 73
1.8.3. Dzieło lub roboty budowlane w postaci nieukończonej 76
1.9. Rozliczenia przy odstąpieniu częściowym 79
1.10. Wnioski 79
Rozdział II Funkcje różnych rodzajów odstąpienia i rozliczeń po ich dokonaniu 81
2.1. Uwagi ogólne 81
2.2. Kryteria wyboru rodzajów odstąpienia do analizy 82
2.3. Różne rodzaje odstąpienia w kontekście pełnionych funkcji 83
2.3.1. Umowne prawo odstąpienia 83
2.3.2. Konsumenckie prawo odstąpienia 87
2.3.3. Odstąpienie syndyka masy upadłości od umowy wzajemnej 92
2.3.4. Ustawowe prawo odstąpienia od umowy wzajemnej 94
2.3.5. Model mieszany - odstąpienie przewidziane tak zwaną umową deweloperską 97
2.4. Pozostałe czynniki zróżnicowania różnych rodzajów odstąpienia 100
2.4.1. Definitywność zobowiązania 100
2.4.2. Układ interesów podmiotów stosunku prawnego 104
2.4.3. Konieczność liczenia się z obowiązkiem zwrotu przedmiotów świadczeń 106
2.5. Podobieństwa między różnymi rodzajami odstąpienia 109
2.6. Czynniki zróżnicowania różnych rodzajów odstąpienia a rozliczenia między stronami 110
2.7. Wnioski 111
Rozdział III Wpływ odstąpienia na istnienie umowy i na stosunek zobowiązaniowy 114
3.1. Uwagi ogólne 114
3.2. Przedmiot oddziaływania odstąpienia - umowa czy stosunek zobowiązaniowy 116
3.2.1. Potrzeba i sens wyróżnienia przedmiotu oddziaływania odstąpienia 116
3.2.2. Struktura stosunku zobowiązaniowego 117
3.2.3. Koncepcje w dawnej literaturze niemieckiej - teoria skutków bezpośrednich, teoria pośrednia, teoria skutków pośrednich 120
3.2.4. Teoria wygaśnięcia zobowiązania 122
3.2.5. Teoria przekształcenia (Umwandlungstheorie) 124
3.2.6. Teoria samoistnego zobowiązania 128
3.3. Wpływ odstąpienia na poszczególne prawa i zobowiązania umowne 131
3.3.1. Wpływ odstąpienia na istnienie głównych zobowiązań umownych - zwalniająca funkcja odstąpienia 131
3.3.2. Wpływ odstąpienia na istnienie praw akcesoryjnych 132
3.3.2.1. Uwagi ogólne 132
3.3.2.2. Wpływ odstąpienia na zabezpieczenia wierzytelności 133
3.3.2.3. Wpływ odstąpienia na zastrzeżenie zadatku 141
3.4. Konwencja wiedeńska o międzynarodowej sprzedaży towarów oraz międzynarodowe projekty harmonizacyjne/unifikacyjne 141
3.4.1. Regulacja konwencyjna 141
3.4.2. Zasady europejskiego prawa umów (PECL), projekt Wspólnego systemu odniesienia (DCFR), Zasady Acquis, Zasady UNIDROIT, Zasady TRANS-LEX 147
3.5. Ocena poszczególnych koncepcji w świetle funkcji odstąpienia i wartości chronionych przez odstąpienie 150
3.6. Wnioski 151
Rozdział IV Kontrowersje wokół zasięgu czasowego skutków odstąpienia 155
4.1. Uwagi ogólne 155
4.2. Niejednolitość regulacji dotyczących wpływu odstąpienia na istnienie zobowiązania w wybranych porządkach prawnych. System romański i system germański - prezentacja koncepcji 156
4.2.1. Koncepcja romańska - przyjęcie skutku odstąpienia ex tunc 157
4.2.2. Koncepcja germańska - przyjęcie skutku odstąpienia ex nunc 160
4.3. Prawo polskie 161
4.3.1. Odpadnięcie kauzy 165
4.3.2. Stosowanie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu jako konsekwencja odstąpienia 166
4.3.3. Korzystanie z rzeczy po dokonaniu odstąpienia 168
4.4. Krytyka retroaktywności odstąpienia 168
4.4.1. Możliwość dochodzenia odszkodowania 169
4.4.2. Redefinicja pojęcia retroaktywności a funkcja odstąpienia 169
4.4.2.1. Wyróżnienie retroaktywności - fikcji i retroaktywności - techniki na gruncie prawa francuskiego i na tle art. 395 § 2 k.c. 172
4.4.3. Wykładnia językowa 175
4.4.4. Wpływ odstąpienia na możliwość dochodzenia zastrzeżonych kar umownych 183
4.5. Pogląd pośredni (obligacyjne skutki ex tunc) 186
4.5.1. Prawo włoskie - teoria zdarzenia odnawiającego zobowiązanie 189
4.5.2. Prawo austriackie 190
4.6. Projekty unifikacyjne/harmonizacyjne - europeizacja prawa cywilnego 190
4.6.1. Zasady europejskiego prawa umów (PECL) 190
4.6.2. Projekt Wspólnego systemu odniesienia (DCFR) 191
4.6.3. Zasady Acquis 191
4.6.4. Zasady międzynarodowych umów handlowych UNIDROIT 192
4.6.5. Projekt instrumentu opcjonalnego 192
4.6.6. Zasady TRANS-LEX 194
4.7. Zasięg czasowy skutków odstąpienia a rozliczenia między stronami po dokonaniu odstąpienia 194
4.8. Wnioski 195
Rozdział V Podstawa rozliczeń między stronami po skorzystaniu z ustawowego prawa odstąpienia - analiza krytyczna istniejących koncepcji 199
5.1. Uwagi ogólne 199
5.2. Prezentacja koncepcji 201
5.2.1. Wykładnia literalna art. 494 k.c. - samoistny i wyczerpujący charakter normy 201
5.2.2. Dopuszczalność wzajemnego stosowania analogii norm regulujących różne rodzaje odstąpienia 202
5.2.3. Bezpodstawne wzbogacenie 206
5.2.4. Przepisy o rozliczeniach między właścicielem a posiadaczem 209
5.3. Wpływ przyjęcia poszczególnych koncepcji na rozliczenia między stronami 211
5.3.1. Zwrot przedmiotu świadczenia (przedmiotu umowy) 211
5.3.2. Dalsze rozliczenia między stronami 215
5.3.2.1. Wynagrodzenie za korzystanie z przedmiotu świadczenia 215
5.3.2.2. Nakłady 221
5.4. Reżim bezpodstawnego wzbogacenia - konsekwencje zastosowania pozostałych przepisów 223
5.4.1. Zasada surogacji 223
5.4.2. Wydanie korzyści przez osobę trzecią 224
5.4.3. Przepadek 225
5.5. Konsekwencje przyjęcia poszczególnych koncepcji rozliczeń między stronami a wartości i interesy stron chronione przez odstąpienie oraz trudności, które odstąpienie rodzi w praktyce 225
5.5.1. Reakcja na naruszenie zobowiązania 225
5.5.2. Dochodzenie naprawienia szkody 226
5.5.3. Brak możliwości dochodzenia równowartości utraconego przedmiotu świadczenia a restytucyjna funkcja odstąpienia 227
5.5.4. Obowiązek zwrotu a stan aktualności wzbogacenia 228
5.5.5. Zwrot wartości pierwotnej i przedmiot obowiązku zwrotu 229
5.5.6. Pozostałe rozliczenia między stronami 230
5.6. Wnioski 231
Rozdział VI Koncepcja odesłania do skutków bezpodstawnego wzbogacenia 233
6.1. Uwagi ogólne 233
6.2. Stosunek bezpodstawnego wzbogacenia do art. 494 k.c. 234
6.3. Koncepcje odesłania do podstawy prawnej i odesłania do skutków prawnych 235
6.4. Odesłanie art. 494 k.c. do skutków prawnych bezpodstawnego wzbogacenia na gruncie prawa polskiego. Wzajemna relacja norm art. 494 i art. 495 § 1 k.c. 237
6.5. Charakter i technika odesłania - nakaz odpowiedniego stosowania przepisów 241
6.6. Co oznacza przyjęcie odesłania art. 494 k.c. do skutków bezpodstawnego wzbogacenia 244
6.7. Konsekwencje odesłania do skutków prawnych bezpodstawnego wzbogacenia w zakresie obowiązku zwrotu 244
6.8. Konsekwencje odesłania do skutków prawnych bezpodstawnego wzbogacenia w zakresie pozostałych rozliczeń między stronami 245
6.8.1. Wynagrodzenie za korzystanie z przedmiotu świadczenia 245
6.8.2. Nakłady poczynione na przedmiot świadczenia 246
6.8.3. Odesłanie do skutków prawnych bezpodstawnego wzbogacenia a pozostałe środki restytucyjne przewidziane w przepisach regulujących bezpodstawne wzbogacenie 247
6.8.3.1. Wydanie korzyści przez osobę trzecią 247
6.8.3.2. Przepadek 248
6.8.3.3. Naprawienie szkody w świetle art. 414 k.c. 248
6.9. Koncepcja odesłania do skutków bezpodstawnego wzbogacenia a wartości i interesy chronione przez ustawowe prawo odstąpienia 249
6.10. Poszczególne przypadki odstąpienia a możliwość stosowania art. 494 k.c. 250
6.10.1. Uwagi ogólne 250
6.10.2. Odstąpienie z powodu częściowej niemożliwości świadczenia 251
6.10.3. Odstąpienie z tytułu rękojmi za wady rzeczy sprzedanej 252
6.10.4. Odstąpienie od umowy o dzieło i umowy o roboty budowlane (art. 635, art. 637 § 2, art. 640, art. 644 i art. 656 k.c.) 253
6.10.4.1. Opóźnienie z rozpoczęciem lub wykończeniem dzieła (art. 635 k.c.) 253
6.10.4.2. Wadliwe wykonywanie dzieła (art. 636 § 1 k.c.) 256
6.10.4.3. Rękojmia za wady dzieła (art. 637 § 2 k.c.) 257
6.10.4.4. Odstąpienie z powodu braku współdziałania zamawiającego (art. 640 k.c.) 258
6.10.4.5. Odstąpienie za zapłatą umówionego wynagrodzenia (art. 644 k.c.) 259
6.10.4.6. Odstąpienie od umowy o roboty budowlane ze względu na brak wymaganej gwarancji zapłaty (art. 6494 § 1 k.c.) 259
6.10.4.7. Odstąpienie od umowy o roboty budowlane ze względu na wadliwe ich wykonywanie lub z tytułu rękojmi (art. 656 k.c.) 260
6.10.5. Odstąpienie z tytułu niezgodności towaru konsumpcyjnego z umową (art. 8 ust. 4 ustawy o sprzedaży konsumenckiej) 260
6.10.6. Odstąpienie w razie zastrzeżenia zadatku (art. 394 k.c.) 263
6.10.7. Odstąpienie od umowy na podstawie ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych 264
6.10.8. Odstąpienie na gruncie ustawy deweloperskiej 265
6.11. Wnioski 267
Rozdział VII Zróżnicowanie czynników wpływu na rozliczenia między stronami po dokonaniu odstąpienia 269
7.1. Uwagi ogólne 269
7.2. Wpływ winy na rozliczenia między stronami 269
7.2.1. Wina jako zasada odpowiedzialności 270
7.2.2. Wina w znaczeniu okoliczności, za które strona ponosi odpowiedzialność 270
7.3. Status konsumenta (skutki odstąpienia od umowy sprzedaży konsumenckiej) 272
7.3.1. Zakres zwrotu spełnionych świadczeń 272
7.3.2. Wynagrodzenie za korzystanie z przedmiotu świadczenia 274
7.4. Zbieg podstaw do odstąpienia 279
7.5. Wpływ zastrzeżenia własności rzeczy sprzedanej na rozliczenia między stronami 281
7.6. Wnioski 284
Część druga Konsekwencje odesłania do skutków bezpodstawnego wzbogacenia 285
Rozdział VIII Zasady wykonania i skutki niewykonania obowiązku zwrotu przedmiotu spełnionego świadczenia 287
8.1. Uwagi ogólne 287
8.2. Zakres przedmiotowy obowiązku zwrotu - wyłączenie zasady aktualności wzbogacenia 288
8.2.1. Wartość przedmiotu świadczenia podlegającego zwrotowi 288
8.2.2. Wydanie pożytków i korzyści uzyskanych z przedmiotu świadczenia 293
8.2.3. Wydanie równowartości korzyści 294
8.2.3.1. Wydanie równowartości korzyści w przypadku całkowitej utraty przedmiotu świadczenia (gdy zwrot jest niemożliwy) 294
8.2.3.2. Wydanie równowartości korzyści jako instrument wyrównania do pierwotnej wartości przedmiotu świadczenia. Sposób obliczania równowartości korzyści podlegającej wydaniu 296
8.2.3.3. Wydanie równowartości korzyści w przypadku, gdy zwrot przedmiotu świadczenia jest niecelowy lub nadmiernie utrudniony 297
8.3. Roszczenie o wydanie surogatów 297
8.4. Charakter i źródło zobowiązań do zwrotu przedmiotów świadczeń 298
8.5. Zasady wykonania obowiązku zwrotu 302
8.5.1. Ogólne zasady wykonania zobowiązań 302
8.5.2. "Zasięg" teorii przekształcenia 303
8.5.2.1. Prawo wstrzymania się ze spełnieniem świadczenia wzajemnego 304
8.5.2.2. Przedawnienie 305
8.6. Skutki niewykonania obowiązku zwrotu - wyłączenie niektórych przepisów o skutkach niewykonania zobowiązań z umów wzajemnych 307
8.7. Konieczność liczenia się z obowiązkiem zwrotu świadczeń (dotyczy to statusu konsumenta) 308
8.8. Dopuszczalność odstąpienia w sytuacji, gdy przedmiot świadczenia został zniszczony lub w inny sposób utracony (unicestwiony) 308
8.9. Wnioski 310
Rozdział IX Wynagrodzenie za korzystanie z przedmiotu świadczenia oraz odszkodowanie za pogorszenie jego wartości lub utratę 312
9.1. Uwagi ogólne 312
9.2. Podstawa dochodzenia wynagrodzenia 315
9.3. Zapłata wynagrodzenia za korzystanie z przedmiotu świadczenia jako postać wydania równowartości korzyści 318
9.4. Charakter roszczenia o zapłatę wynagrodzenia oraz kwestie dowodowe 319
9.5. Zakres przedmiotowy wynagrodzenia za korzystanie z przedmiotu świadczenia 320
9.6. Zasady dotyczące ustalania wynagrodzenia 322
9.7. Wartość korzyści, której równowartość podlega zwrotowi 324
9.8. Początkowy moment naliczania wynagrodzenia 327
9.9. Wynagrodzenie za korzystanie z przedmiotu świadczenia w świetle projektów harmonizacyjnych/unifikacyjnych 329
9.10. Odszkodowanie za utratę i pogorszenie rzeczy 331
9.11. Roszczenie o zapłatę wynagrodzenia za korzystanie z przedmiotu świadczenia a roszczenie o zwrot świadczeń 331
9.12. Wnioski 333
Rozdział X Rozliczenie nakładów dokonanych na przedmiot świadczenia 335
10.1. Uwagi ogólne 335
10.2. Pojęcie nakładów w kontekście odstąpienia 335
10.3. Podstawa i przesłanki dochodzenia zwrotu nakładów na przedmiot świadczenia - kilka uwag szczegółowych 336
10.3.1. Podstawa 336
10.3.2. Przesłanki dochodzenia zwrotu nakładów. Nakłady w świetle projektów harmonizacyjnych/unifikacyjnych 337
10.4. Rodzaj nakładów podlegających zwrotowi 340
10.5. Nakłady podlegające zwrotowi przed dokonaniem odstąpienia. Moment miarodajny dla obliczania wartości nakładów 342
10.6. Nakłady podlegające zwrotowi po dokonaniu odstąpienia 344
10.7. Zwrot równowartości świadczenia z odliczeniem nakładów 344
10.8. Obliczanie wartości nakładów 346
10.9. Zwrot pożytków 347
10.10. Zwrot nakładów a wartości i interesy chronione przez odstąpienie 350
10.11. Wnioski 351
Rozdział XI Wpływ odstąpienia na możliwość dochodzenia odszkodowania z tytułu niewykonania zobowiązania 354
11.1. Uwagi ogólne 354
11.2. Podstawa dochodzenia odszkodowania 355
11.3. Podmioty uprawnione do dochodzenia odszkodowania 356
11.4. Przesłanki dochodzenia odszkodowania 357
11.4.1. Zdarzenie wywołujące szkodę 358
11.4.2. Szkoda 361
11.4.3. Związek przyczynowy 362
11.5. Zakres przedmiotowy odszkodowania - okoliczności wpływające na wysokość odszkodowania 364
11.6. Przyczynienie się poszkodowanego 370
11.7. Roszczenie odszkodowawcze w projektach harmonizacyjnych/unifikacyjnych oraz w umowach międzynarodowych 371
11.8. Wpływ odstąpienia na uprawnienia wierzyciela na wypadek zwłoki 373
11.9. Roszczenia odszkodowawcze a odstąpienie jako uprawnienie z tytułu rękojmi za wady rzeczy sprzedanej 377
11.10. Wnioski 378
Zakończenie - wnioski i dyskusja 381
Bibliografia 395