Różewicz i Herbert. Aksjologiczne aspekty twórczości / Joanna Adamowska

Książka Joanny Adamowskiej ukazuje obydwu poetów jako twórców o podobnej „wrażliwości aksjologicznej”, którzy pomimo wszelkich różnic artystycznych i światopoglądowych stawiają w centrum swoich zainteresowań problematykę wartości. Interpretacje poszczególnych utworów ujawniają pełen powagi stosunek artystów do skomplikowanych zagadnień natury etycznej oraz ukazują zmagania Różewicza i Herberta z podobnymi kwestiami, takimi jak sens historii, antynomiczność wolności, odpowiedzialność za słowo, moralna ocena kulturowych wzorców męstwa, pamięć, współczucie, zło. Zakres intelektualnych poszukiwań poetów w zakresie wymienionych problemów zdecydował o kształcie niniejszej książki - Różewicz zostaje w niej ukazany jako czytelnik m.in. Pounda, Céline’a, Jüngera, Zweiga, Hölderlina, Heideggera, Jaspersa, Dostojewskiego, Kanta oraz Tołstoja, Herbert natomiast uchwycony został w dyskusji z Elzenbergiem, Swetoniuszem, Szczepańskim, Szekspirem, Régisem, Kropotkinem i - podobnie jak Różewicz – z Tołstojem.

„Rozprawa Joanny Adamowskiej ma charakter historycznoliteracki i zarazem interpretacyjny. W obu aspektach została wykonana z gruntowną znajomością polonistycznego rzemiosła. Ogrom przywołań, świetna orientacja w całości dorobku obydwu poetów, klarowność wykładu, hermeneutyczna maestria, a wreszcie umiejętność wyboru opinii z nader rozbudowanej literatury przedmiotu sprawiły, że całość czyta się z wielkim intelektualnym pożytkiem. Jasność przekonań, rzetelność odwołań, precyzja stanowiska i - co najważniejsze - logika argumentacji dowodzą wysokiego kunsztu Autorki. [...] Studium porównawcze na temat aksjologicznych aspektów twórczości Tadeusza Różewicza i Zbigniewa Herberta ma szansę stać się ważnym dopełnieniem istniejących już prac o dorobku dwóch Wielkich Współczesnych. Ustalenia badawcze w nim poczynione są oryginalnym wkładem do refleksji poetologicznej naszego czasu” - prof. dr hab. Marian Kisiel

„Jest to rozprawa wartościowa naukowo i świetnie, jasno, dobrym stylem napisana [...] Dzięki przyjętej metodzie interpretacji wybranych wierszy, ujęciu ich w dialogu z innymi tekstami znakomitych myślicieli i pisarzy [...] odsłania głęboki wymiar analizowanych utworów, pokazuje zawartą w nich problematykę etyczną, pytania i odpowiedzi stawiane i dawane na najwyższym poziomie, co ujawnia się właśnie w konfrontacji z ważnymi tekstami europejskiej kultury. Nikt raczej nie wątpił w intelektualne zaplecze wierszy Herberta, rozprawa takie opinie potwierdza. Jej autorka pokazuje jednak także podobnie intelektualnie ważkie i rozległe zaplecze twórczości Tadeusza Różewicza, co nie dla wszystkich było oczywiste, głębię jego poezji. Adamowska w tych sumiennych i dokładnych zestawieniach udowodniła swe kompetencje hermeneutyczne, swobodnie porusza się wśród różnych nurtów współczesnej myśli filozoficznej, socjologicznej, psychologicznej, zawsze rzetelnie przywoływanej, z pełnym poszanowaniem odrębności różnych terminologii” - prof. dr hab. Jacek Petelenz-Łukasiewicz

Wykaz skrótów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
„Kolaborant” vs „epigon” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
Dialog czy spór? Przegląd stanowisk badawczych . . . . . . . . . . . . . . . 18
Wobec socjalizmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
Część I
Różewicz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
Wobec historii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
„Poeci – straszne dzieci” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
Stare gazety . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .57
„Sprawa Heideggera” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
Inspiracje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
Kto jest „Mistrzem z Niemiec”? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68
Heidegger, Hölderlin i narodowy socjalizm: dwuznaczności . . . . . . . . . 84
Mit Grecji i historiozoficzna iluzja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89
Różewicz – Heidegger: problem dyskursu? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107
Pytanie o technikę – dwuznaczności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .107
Moda – odwrócenie wartości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113
Złoto – avaritia i problem Holocaustu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117
Mit Madonny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .123
Dostojewski contra Heidegger? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128
Wobec wolności: Heidegger – Jaspers – Kant . . . . . . . . . . . . . . . . . 133
Odpowiedzialność artysty i filozofa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .145
„Bocca della Verita” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145
Różewicz, Tołstoj i problem pacyfizmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153
Różewicz – pacyfista? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153
Władcy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .155
Mięso armatnie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .163
Wróg, mój bliźni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168
Lekcja Tołstoja – interpretacje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173
Portret pisarza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178
„Nic” Tołstoja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203
„Nic” Różewicza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206
Dezerterzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211

Część II
Herbert . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217
Wobec historii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .219
Czas przeszły teraźniejszy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .219
Dwutorowość dziejów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224
Klio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .227
Portrety tyranów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 230
Przerwane lekcje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .243
Kainowe piętno . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .251
Kłopoty z etosem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251
Herbert antymilitarystyczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 262
Małe serce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .267
Dwuznaczni bohaterowie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277
Odpowiedzialność filozofa i artysty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285
Prorocy rewolucji: Piotr Kropotkin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285
Prorocy rewolucji: Lew Tołstoj . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295
Artyści wobec historii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 308
Część III
Unde malum ? Różewicz i Herbert wobec zła . . . . . . . . . . . . . . . . 319
Skąd zło? Odpowiedź Różewicza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 321
pożegnanie z Raskolnikowem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 331
Herbert wobec zła . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 339
Zło w Naturze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . 339
Zło moralne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 344
„Zło z człowieka”. Różewicz i Herbert – zbliżenia . . . . .. . . . . . . . . 353
Uwagi końcowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 363
Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 371
Indeks nazwisk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 381