Pomiędzy wiarą a zwątpieniem / Adam Alfred Zych

Dlaczego jeden wierzy, inny zaś wątpi w istnienie Boga, a jeszcze inny jest obojętny wobec kwestii religijnych? Co czyni osobę religijną? Czy jest ona ze swej natury „istotą religijną”, czy też staje się nią w procesach rozwoju, wychowania i/lub socjalizacji? Czy mamy do czynienia tylko z jednym źródłem religijności jednostki, czy też możemy mówić o wielopostaciowych korzeniach religii i religijności? Jaka jest rola religii i religijności w psychicznym funkcjonowaniu jednostki? Jak przebiega rozwój religijności jednostki i czym jest on uwarunkowany? Czy człowiek dorosły, tracąc ufne spojrzenie dziecka i bezkompromisową postawę młodzieńca, wraz z dojrzałością zyskuje równowagę i uspokojenie światopoglądowe? A nade wszystko czy ma niepowtarzalną szansę pogłębienia życia religijnego, czy też następuje polaryzacja religijności? Czym współcześnie jest religia oraz jakie jest jej miejsce w świecie sekularyzacji? Dlaczego ludzie wierzą? Jakie motywy skłaniają ich już nie do wiary w ogóle, lecz do wiary w Boga? Jak układać się z własnym losem i z jego nieuchronnością, a może ironią, gdy na usta cisną się pytania: Jeżeli Bóg istnieje, to dlaczego pozwala na nasze cierpienie? Dlaczego zabierasz nasze miłości, Boże?

Na te i wiele innych, wcale nieprostych pytań próbuję odpowiadać w tym wprowadzeniu do psychologii religii, otwierając przed Czytelnikiem rozległą przestrzeń „pomiędzy wiarą a zwątpieniem”, która jest w nas obecna. W tym miejscu nieodparcie nasuwają się słowa poetki Anny Kamieńskiej (1920–1986): „na dnie mojej i twojej wiary leży ciężka łza zwątpienia”, zawieszeni jesteśmy zatem między integracją a rozpaczą, między wiarą a zwątpieniem…

W istocie niniejsza publikacja stanowi monograficzne ujęcie psychologii religii, prezentujące podstawowe nurty i kierunki, jak również osiągnięcia psychologii religii zeszłego stulecia wraz z omówieniem rozwoju religijności człowieka, związku między osobowością a religijnością oraz próbą ukazania metodologicznych podejść do tych niezmiernie osobistych i złożonych kwestii.

Książkę adresuję do osób zarówno głęboko wierzących, jak i do wątpiących, obojętnych i niezdecydowanych w kwestiach swojego poglądu na świat, a swoją intencję wyrażę słowami znamienitego poety ks. Jana Twardowskiego (1915–2006): „Nie przyszedłem pana nawracać”.

dr hab. Adam A. Zych, profesor Dolnośląskiej Szkoły Wyższej we Wrocławiu

Słowo od autora; 9

ROZDZIAŁ 1

Wprowadzenie do psychologii religii; 13

1.1. Miejsce psychologii religii wśród dyscyplin religioznawczych i psychologicznych; 13

1.2. Przedmiot i zadania współczesnej psychologii religii; 20

1.2.1. Religia jako zjawisko społeczne; 20

1.2.2. Struktura religii i wewnętrzna budowa religijności człowieka; 25

1.2.3. Religijność człowieka jako zjawisko psychologiczne; 32

1.2.4. Psychospołeczne źródła religii i religijności człowieka; 40

1.2.5. Główne funkcje psychospołeczne religii i religijności; 49

1.2.6. Najważniejsze zadania współczesnej psychologii religii; 53

1.3. Podstawowe problemy badawcze i główne kategorie pojęciowe psychologii religii; 55

1.4. Wielowarstwowość religii/religijności i doświadczenia religijnego; 60

ROZDZIAŁ 2

Z dziejów psychologii religii; 63

2.1. Rozwój psychologii religii na świecie; 63

2.2. Rozwój polskiej psychologii religii; 73

2.3. Kierunki współczesnej psychologii religii; 81

2.3.1. Stanowisko naturalistyczne; 82

2.3.2. Stanowisko socjologizujące; 110

2.3.3. Stanowisko fenomenologiczne; 115

ROZDZIAŁ 3

Religijność człowieka w ujęciu rozwojowym; 119

3.1. Dzieciństwo; 119

3.1.1. Ogólna charakterystyka religijności dziecka; 119

3.1.2. Dziecięce koncepcje Boga; 122

3.1.3. Myślenie magiczne dziecka a jego religijność; 126

3.2. Młodość; 129

3.2.1. Młodzieńczy idealizm i problematyka filozoficzna; 130

3.2.2. Faza kryzysu i przełomu; 135

3.2.3. Czy uspokojenie i stabilizacja?; 138

3.2.4. Destruktywne kulty, fałszywi prorocy; 141

3.3. Wiek dojrzały; 143

3.3.1. Ogólna charakterystyka religijności człowieka dorosłego; 144

3.4. Starość; 149

3.4.1. Wiara u schyłku życia ludzkiego – poglądy Kazimierza Dąbrowskiego, Erika H. Eriksona, Jamesa W. Fowlera i o. Richarda Rohra; 155

3.4.2. Renesans religijności ludzi w podeszłym wieku czy sztywność osobowości?; 162

3.5. Śmierć w cyklu życiowym człowieka; 167

ROZDZIAŁ 4

Osobowość a religijność człowieka; 171

4.1. Procesy poznawcze oraz emocje i uczucia; 173

4.2. Motywacja, potrzeby psychiczne i postawy; 182

4.3. Mechanizmy obronne; 197

4.4. Religijność zewnętrzna i wewnętrzna; 201

ROZDZIAŁ 5

Metodologiczne problemy współczesnej psychologii religii; 207

5.1. Obserwacja zachowania; 211

5.2. Rozmowa i wywiad psychologiczny; 214

5.3. Analiza dokumentów; 221

5.4. Skale postaw; 224

5.5. Testy psychologiczne i metody projekcyjne; 231

5.6. Narracyjne i biograficzne podejścia do zjawiska religijności człowieka; 238

5.7. Możliwości zastosowania eksperymentu w psychologii religii; 239

Zamiast zakończenia; 247

Bibliografia; 249

Słownik terminów; 267

Indeks nazw osobowych; 297