Polscy świadkowie GUŁagu. Literatura łagrowa 1939-1989 / Izabella Sariusz-Skąpska

"We wrześniu 2012 w Bykowni pod Kijowem poświęcono Polski Cmentarz Wojenny. W lesie znanym jako wielkie cmentarzysko ofiar stalinowskiej Wielkiej Czystki 1937, u stóp drzew, które pamiętają tamte straszne czasy, pojawiły się granitowe tabliczki z polskimi nazwiskami, datami urodzin, stopniami wojskowymi i policyjnymi, z funkcjami, jakie w II Rzeczypospolitej pełnili ci ludzie. W stóp bykowniańskich sosen i brzóz granitowe tabliczki epitafijne opowiadają historię 3435 osób, należących do Ofiar Zbrodni Katyńskiej. Po 72 latach od zbrodni tabliczki lśnią w słońcu i opowiadają historię każdej z Ofiar. Rodziny Katyńskie – córki i synowie, wnuki i prawnuki - przywiozły tutaj z Polski kwiaty i biało-czerwone wstążki, na symbolicznych mogiłach pojawiły się woreczki z polską ziemią i fotografie rodzinne, różańce i kopie obrazów, którego wiszą w dalekich domach... Snuje się opowieść.
Nazajutrz po poświęceniu czwartego – po Katyniu, Charkowie i Miednoje – cmentarza katyńskiego wsłuchiwałam się w opowieści granitowych epitafiów, wędrując ścieżką otaczającą polską nekropolię pod Kijowem. Parokrotnie mijałam dziwne zawiniątko, aż wreszcie przyjrzałam się bliżej: ktoś położył tutaj książkę. To były wspomnienia Urszuli Muskus, wersja anglojęzyczna jej książki Długi most. Tekst pisany w latach 60., został wydany pośmiertnie, a zawiera historię uwięzienia i zesłania, które autorce zabrały wiele lat życia: od 1939 do 1956. Ktoś (zapewne wnuczka lub prawnuczka) przywiózł to świadectwo i na karteczce dopisał prośbę do przechodnia, aby zabrał książkę, przeczytał i podał dalej. Widok od lat znajomego tekstu, widzianego w tak niezwykłych okolicznościach i otoczonego takim przesłaniem, upewnił mnie, że nie można ustawać i trzeba nadal opowiadać o tym, czego doświadczyli polscy świadkowie GUŁagu w odległych już wprawdzie, ale wciąż nieznanych do końca latach.

Niniejsza książka to pisany przed laty i uzupełniany rekonesans wśród tekstów polskiej literatury łagrowej – o odmienności przestrzeni „innego świata”, do jakiego po 1939 roku trafili obywatele Rzeczypospolitej, o innym „czasie”, który liczyli jako łagiernicy i zesłańcy, i wreszcie o innych ludziach, których „tam” spotkali. Nie chcieli epatować doświadczonym złem ani doznanym cierpieniem. Pisali, aby zachować pamięć. Warto czytać ich świadectwa i pamiętać”.

Wprowadzenie

INNA PRZESTRZEŃ
I. Rozpoznawanie przestrzeni
II. Aby ogranąć inny świat: mapa
Podwójny świat
Lekcja geografii
Planeta Kołyma
Polskie mapy
Obozowe konstelacje
Jeszcze jedna mapa
III. Droga
Polski Odyseusz
Wejście na polski szlak
Latający Holender
IV. Na etapie
V. Bramy i granice
Gdzie jest Polska?
Przekroczyć krąg
Dwie bramy
Brama wśród stepu

INNY CZAS
I. Odzyskiwanie pamięci
Zapisane na marginesach
Granice czasu - granice przekazu
Powiedz Zachodowi
Wtedy i teraz - palimpsest wspomnień
Dzieci
II. Kalendarium
Rozpoznawanie czasu
Stwarzanie Innego Świata
Tridcat'siem - wielki werbunek
Za winy nie popełnione...
Polskie ślady
Upadek Paryża
Polska amnestia
III. Codzienność
Każdego dnia
Czciciele ognia i słońca
Strażnicy czasu

INNY BOHATER
I. Spotkanie
Jeśli zapomnę o nich...
Śladami
Jeszcze jeden palimpsest
Rosjo, dokąd zmierzasz
"JA z jednej strony i JA z drugiej strony..."
II. Błatni, urkowie, bezprizorni...
Trzy spotkania
Nie odbyta wyprawa do domu umarłych
Wielki obóz - urków kraina szczęśliwa

Zakończenie

Bibliografia

Indeks osób i bohaterów literatury łagrowej

Summary