Polityka jako problem moralny / János Kis

Intuicje obywateli państw demokratycznych dotyczące moralności politycznej są rozbieżne. Z jednej strony uważamy na ogół, iż normy działania politycznego są łagodniejsze niż w przypadku etyki prywatnej, jednak z drugiej sądzimy również, że na politykach ciążą większe oczekiwania niż na zwyczajnych ludziach. Teoria polityczna dostarczyć musi spójnego objaśnienia tych pozornie sprzecznych przekonań. Zdaniem Kisa, doktryna klasyczna zdolna jest objaśnić pierwszy pogląd, lecz za cenę poświęcenia drugiego. Głównym celem niniejszej książki jest ukazanie, w jaki sposób można obie intuicje połączyć w jednej teorii, oraz przedstawienie, co taka teoria mówi nam na temat roli odpowiedzialności moralnej w polityce demokratycznej. W analizie odwołano się do szerokiego wachlarza klasycznych i współczesnych prac, a także do domagających się osądu moralnego niedawnych przypadków w polityce międzynarodowej. Aneks, poświęcony doniosłemu esejowi Václava Havla zatytułowanemu Siła bezsilnych, rzuca światło na bogactwo stanowisk względem polityki, jakie zajmowali intelektualiści-dysydenci.

János Kis (ur. 1943), węgierski filozof, socjolog i politolog. W epoce Kadara jeden ze współtwórców i przywódców opozycji demokratycznej o tendencji liberalnej, w 1988 współzałożyciel węgierskiej partii liberalnej Związek Wolnych Demokratów. Aktywny uczestnik transformacji ustrojowej po upadku komunizmu. Od 1991 roku poza polityką. Wykładowca m.in. Central European University w Budapeszcie, visiting professor uniwersytetu w Nowym Jorku. Tłumacz prac np. Kanta, Rousseau i Fichtego. Po polsku ukazały się jego prace: Węgry 1956-57: czas odbudowy systemu (Niezależna Oficyna Wydawnicza, Warszawa 1989), Aborcja: argumenty za i przeciw (PWN, Warszawa 1993).

János Kis poświęcił swą książkę dylematom moralnym uprawiania polityki w państwie demokracji parlamentarnej; mówiąc ściśle: w państwie młodej demokracji. Dlatego ta książka jest tak bardzo aktualna. Dotyczy ona spraw, które wciąż dzieją się w Polsce i innych krajach Europy Środkowowschodniej.

Autor jest filozofem o biografii bardzo niebanalnej. Przebył ewolucję duchową od zbuntowanego marksisty młodego pokolenia, po status twórcy i przywódcy węgierskiej opozycji demokratycznej o tendencji liberalnej. Jako dysydent bywał represjonowany w epoce kadarowskiej; potem uczestniczył w negocjowanej transformacji. Najpierw analizował system dyktatury kadarowskiej, zaś u progu zmiany demokratycznej opublikował znakomitą pracę o aborcji i kryminalizacji aborcji, przenikliwą analizę filozoficzną tego wciąż trudnego i konfliktującego problemu moralnego oraz społecznego. (…)

Kis dotyka najważniejszych pytań naszego czasu, także pytania o kondycję człowieczą. Zastanawia się nad logiką władzy i logiką moralności w polityce, nad kształtem wyborów politycznych i dylematów moralnych. Pyta: jak troszczyć się o cnotę w życiu publicznym? Jak chronić kruchą demokrację przed pułapkami i pokusami populizmu?

János Kis już wiele lat temu zrezygnował z aktywności politycznej, nie jest politykiem partyjnym. Stał się obserwatorem zaangażowanym; krytykiem obdarzonym głosem suwerennym i przenikliwym. Pisze jasno, świadom złożoności spraw publicznych, z erudycją imponującą, z odwagą bezkompromisową i perfekcjonizmem zegarmistrza w Szwajcarii. Wykład Kisa skonstruowany z żelazną logiką i chirurgiczną precyzją jest nieco suchy, ale przez to trudny do odparcia. Wymusza namysł i skłania do rewizji własnych stereotypów. Chłodnej narracji analityka towarzyszy tu dyskretna pasja moralisty o wielkiej wrażliwości, który - choć świadom swego osamotnienia - chce uczynić świat lepszym. Choćby tylko trochę lepszym i choćby tylko na jakiś czas.

Adam Michnik

Rozdział pierwszy. Wstęp

1.1 Problem na pierwszy rzut oka

1.2 Debata polityczna

1.3 Ogólny zarys wywodu

Rozdział drugi. Uwarunkowania polityki

2.1 Dwa oblicza polityki

2.2 Niewystarczające przestrzeganie zasad

2.3 Wstępne uwagi do polityki jako problemu moralnego

Rozdział trzeci. Realizm: nieograniczona teza

3.1 Paradoks Machiavellego

3.2 Objaśniając paradoks

3.3 Od wyjaśnienia ku rozwiązaniu

3.4 Hobbesa ujęcie praw natury

3.5 Uogólniając koncepcję Machiavellego

3.6 Teza o realizmie

3.7 Przejście do tezy o motywacji pośredniej

Rozdział czwarty. Motywacja pośrednia: zawężona teza

4.1 Łajdak Hume’a

4.2. Kanta „naród diabłów”

4.3 Cnota zastąpiona przez własny interes

4.4 Trudności związane z teorią klasyczną

Rozdział piąty. Zarys teorii neoklasycznej

5.1 Ograniczona teza o realizmie

5.2 Poszerzona teza o motywacji pośredniej

5.3 „...prawo jawnego głoszenia swego zdania”

5.4 Podsumowanie

Rozdział szósty. Realizm: ograniczona teza

6.1 Etyka odpowiedzialności ograniczona przez etykę

sumienia

6.2 Zasada odpowiedzialności

6.3 Ograniczenie: treść i zakres

6.4 Reguły instytucjonalne

6.5 Dymisja Willy’ego Brandta

Rozdział siódmy. Motywacja pośrednia: poszerzona teza

7.1 Wspólny namysł i interakcja strategiczna

7.2 Demokracja bazująca na namyśle: wewnętrzne

ograniczenia

7.3 Prawda i demokracja

7.4 Namysł w motywacji pośredniej

7.5 Populizm

7.6 Afera „Spiegla”

Rozdział ósmy. Brudne ręce w polityce

8.1 Argument quasi-Weberowski

8.2 Model „katolicki”

8.3 Nowy początek

8.4 „Brudne ręce w demokracji” [democratic dirty hands]

8.5 Ryzyko moralne wynikające z różnicy zdań

8.6 Wojna Tony’ego Blaira

Rozdział dziewiąty. Brudne ręce i dylematy moralne

9.1 Dylematy moralne: objaśnienie z perspektywy

tragiczności

9.2 Objaśnienie z perspektywy wątpliwości moralnych

9.3 Nowe spojrzenie na objaśnienie z perspektywy

tragiczności: residua moralne

9.4. Brudne ręce

9.5 Objaśnienie dylematów moralnych z perspektywy

brudnych rąk

9.6 Brudne ręce pod nieobecność dylematów moralnych

Rozdział dziesiąty. Podsumowanie

Aneks. „Życie w prawdzie”

Posłowie

Indeks nazwisk