Język. Wprowadzenie do badań nad mową / Edward Sapir

Po raz pierwszy wydana w 1921 roku, czyli przed niemal stu laty, książka Edwarda Sapira o oryginalnym tytule Language: An introduction to the study of speech uznawana jest za jedno z najważniejszych dzieł w historii językoznawstwa. Można się w niej doszukać nie tylko zalążków słynnej hipotezy Sapira-Whorfa o relatywizmie językowym, ale również źródeł inspiracji dla późniejszych wybitnych badaczy. Przede wszystkim jednak Languag to książka fascynująca sama w sobie, zawierająca rozmaite, wciąż zaskakująco aktualne, obserwacje na temat natury języka i komunikacji międzyludzkiej, traktująca język przede wszystkim jako charakterystyczną dla ludzi umiejętność pozostającą w relacji z innymi przejawami człowieczeństwa. Jak pisze sam autor: „Przede wszystkim chcę pokazać, czym dla mnie jest język, jak zmienia się on w czasie i przestrzeni i jaki jest jego związek […] z myśleniem, historią, rasą, kulturą, sztuką”.
Język. Wprowadzenie do badań nad mową zabiera Czytelnika w fascynującą podróż meandrami „mowy”, prezentując z jednej strony wciąż zadziwiająco aktualne uogólnienia dotyczące jej natury, a z drugiej - niepowtarzalną różnorodność językowych faktów, pochodzących ze wszystkich zakątków świata. Przede wszystkim jednak ukazuje myśl autora w postaci czystej, nieprzetworzonej przez późniejsze szkoły i koncepcje językoznawcze, którą dzięki niniejszemu wydaniu polski czytelnik ma okazję wreszcie poznać.

I. Wprowadzenie: definicja języka

Język jako funkcja kulturowa, a nie dziedziczona biologicznie.

Nieskuteczność wykrzyknikowej i imitacyjnej teorii pochodzenia

mowy. Definicja języka. Psychologiczne podstawy mowy. Pojęcia

i język. Czy możliwa jest myśl bez języka? Skróty i przesunięcia

procesu mówienia. Uniwersalna natura języka.

II. Elementy mowy

Dźwięki nie do końca elementami mowy. Wyrazy i znaczące

składniki wyrazów (elementy rdzenne i gramatyczne). Typy

wyrazów. Wyraz jako jednostka formalna, a nie funkcjonalna.

Wyraz jako byt psychologicznie rzeczywisty. Zdanie. Poznawcze,

wolicjonalne i emocjonalne aspekty mowy. Tony emocjonalne

słów.

III. Dźwięki języka

Mnogość możliwych dźwięków. Organy mowy i ich rola w wytwarzaniu

dźwięków mowy: płuca, struny głosowe, nos, jama

ustna i jej części. Artykulacja samogłosek. Miejsce i sposób

artykulacji spółgłosek. Fonologia języka. „Wartość” głosek.

Wzorce fonetyczne.

IV. Forma w języku: procesy gramatyczne

Procesy formalne a funkcje gramatyczne. Skrzyżowanie dwóch

koncepcji. Sześć głównych typów procesów gramatycznych.

Szyk wyrazów jako metoda. Tworzenie złożeń z elementów

rdzennych. Afiksacja: prefiksy i sufiksy; interfiksy. Oboczność

samogłoskowa; oboczność spółgłoskowa. Reduplikacja. Funkcjonalne

różnice akcentu i tonu.

V. Forma w języku: pojęcia gramatyczne

Analiza typowego zdania w języku angielskim. Typy pojęć ilustrowanych

przez analizowane zdanie. Brak konsekwencji w wyrażaniu

analogicznych pojęć. Jak to samo zdanie może być wyrażone

w innych językach za pomocą pojęć dobieranych i grupowanych

w inny sposób. Pojęcia konieczne i niekonieczne. Mieszanie pojęć

czysto relacyjnych z bardziej konkretnymi pojęciami drugorzędnymi.

Forma dla formy. Podział pojęć językowych: podstawowe

bądź konkretne, derywacyjne, konkretne relacyjne, czysto relacyjne.

Tendencja do płynnego przechodzenia z jednego typu do

drugiego. Kategorie wyrażane w rozmaitych systemach gramatycznych.

Szyk wyrazów i akcent jako zasady tworzące powiązania

w zdaniu. Związek zgody. Części mowy: brak możliwości definitywnego

podziału; rzeczownik i czasownik.

VI. Typy struktur językowych

Możliwości klasyfikacji języków. Trudności klasyfikacyjne.

Podważenie zasadności podziału na języki formalne i pozbawione

formy. Niepraktyczność podziału według procesów formalnych.

Podział oparty na stopniu zsyntetyzowania. Fleksyjność

i aglutynacyjność. Fuzja i symbolizm – wykorzystanie

w języku. Aglutynacja. Fleksyjność jako termin mylący. Propozycja

trójpodziału według następujących kryteriów: typy

wyrażanych pojęć; główna technika formotwórcza; stopień

zsyntetyzowania. Cztery podstawowe typy pojęć. Zestawienie

przykładów w tabeli. Historyczny test zasadności zaproponowanej

klasyfikacji pojęciowej.

VII. Język jako twór historyczny: zmiana językowa

Zmienność języka. Różnice indywidualne i dialektalne. Zmiana

zachodząca w czasie: prąd zmiany językowej. Jak powstają dialekty.

Rodziny językowe. Kierunek zmiany językowej. Tendencje

w przykładowym zdaniu angielskim. Wątpliwości użytkownika

jako wskazówki kierunku zmiany. Tendencje wyrównujące

w języku angielskim. Zanik deklinacji. Dążenie do ustalonej pozycji

w zdaniu. Dążenie do nieodmienności wyrazów.

VIII. Język jako twór historyczny: prawa fonetyczne

Podobieństwa zmian językowych w spokrewnionych językach.

Ilustracja praw fonetycznych na przykładzie pewnych

angielskich i niemieckich głosek. Regularność praw fonetycznych.

Przesunięcia głosek bez naruszania wzorca fonetycznego.

Trudności w wyjaśnianiu natury zmian fonetycznych.

Przekształcenia angielskich i niemieckich samogłosek. Wpływ

morfologii na zmianę fonetyczną. Wyrównywanie analogiczne

jako sposób na nieregularności spowodowane działaniem

praw fonetycznych. Nowe cechy morfologiczne wypływające

ze zmiany fonetycznej.

IX. Jak języki oddziałują na siebie

Wpływ językowy spowodowany kontaktem kulturowym. Zapożyczanie.

Odporność na zapożyczanie. Fonetyczne zmiany

w zapożyczeniach. Wzajemne wpływy fonetyczne sąsiednich

języków. Zapożyczenia morfologiczne. Podobieństwa morfologiczne

jako dowody pokrewieństwa.

X. Język, rasa, kultura

Naiwne przekonanie o pokrywaniu się podziałów językowych

z podziałami rasowymi i kulturowymi. Rasa i język nie muszą

się pokrywać. Granice kulturowe i językowe nie są identyczne.

Zbieżność podziałów językowych z podziałami rasowymi

i kulturowymi jako następstwo czynników historycznych,

a nie psychologicznych. Język w żaden „głęboki” sposób nie

odzwierciedla kultury.

XI. Język a literatura

Język jako materiał bądź medium literatury. Literatura może

działać na uogólnionej płaszczyźnie językowej lub być nierozerwalnie

związana z konkretnym językiem. Język jako kolektywna

sztuka. Naturalne zalety i ograniczenia estetyczne

różnych języków. Styl jako pochodna zasadniczych cech języka.

Zależność prozodii od systemu fonetycznego języka.