Dalej jest noc. Losy Żydów w wybranych powiatach okupowanej Polski / Opracowanie zbiorowe

Jedną z najważniejszych konkluzji wynikających z kilku lat badań „żydowskich strategii przetrwania” jest bogactwo obserwacji dotyczących stopnia przedsiębiorczości, własnej inicjatywy Żydów w obliczu Zagłady. Uderzają determinacja, mobilność, odwaga, z jaką ofiary podjęły walkę o życie własne oraz najbliższych. Z chwilą rozpoczęcia akcji likwidacyjnych, kiedy mało kto mógł żywić nadal jakiekolwiek złudzenia co do ostatecznych celów polityki niemieckiej, Żydzi zintensyfikowali desperacką walkę o przetrwanie. Z jednej strony w domach oraz pod domami budowano schowki i bunkry, a w podwójnych ścianach i na strychach urządzano przemyślne kryjówki. Z drugiej – nawiązywano kontakty ze stroną aryjską, których celem było znalezienie pomocy i kryjówki. Tam, gdzie było to możliwe, powstawały siatki przerzutu za granicę, zwłaszcza na Słowację i Węgry.

We wszystkich zbadanych przez nas powiatach najwięcej Żydów szukało pomocy nie w miasteczkach, ale w pobliskich wsiach – w domach swoich sąsiadów. Możliwość przetrwania w ogromnym stopniu zależała od chęci pomocy tychże sąsiadów - chrześcijan, od tego, czy byli w stanie przełamać strach wobec zagrożenia, jakie stanowili dla wspólnoty wiejskiej ukrywający się Żydzi. Nie sprzyjały temu obowiązujące normy grupowe, obecny wszędzie antysemityzm ani mechanizmy konformizmu społecznego. Tym bardziej podziwiać należy tych, którzy potrafili przeciwstawić się nie tylko niemieckim przepisom prawnym, lecz także pisanym i niepisanym regułom życia grupowego.

Wymowa liczb jest nieubłagana: dwóch spośród każdych trzech Żydów poszukujących ratunku – zginęło. Zamieszczone w tomach opracowania dostarczają dowodów wskazujących na znaczną – i większą, aniżeli się to dotychczas wydawało – skalę uczestnictwa Polaków w wyniszczeniu żydowskich współobywateli.

„Drogie Dziecko, wybaczam Ci i niech Ci też Bóg przebaczy. Schodzę z tego świata jako ofiara dla Ciebie, ażebyś Ty mógł dalej żyć. Adam Wonszyk, ten. Co woził cegły, kiedy budowaliśmy nasz dom, był u mnie, przez kraty rozmawiałem z nim. Powiedział mi, że możesz przyjść do niego, on Cię przechowa. Powiedział też, że szkoda, że my wszyscy nie przyszliśmy wcześniej do niego. Dbaj o siebie, jedz i pij tak, żebyś mógł przetrwać tę gehennę. Uważaj, żebyś się nie przeziębił. Może nam się uda jeszcze wydostać z aresztu i pozostać przy życiu. To są ostatnie słowa Twego ojca, który jest ofiarą po to, żebyś Ty żył”.

List pożegnalny do Szmula Malera, napisany przez jego ojca, złapanego w kryjówce w czasie likwidacji we Frampolu 2 listopada 1942 r i przetrzymywanego przez kilka dni w lokalnej szkole, zanim wszyscy wyłapani w okolicy Żydzi zostali rozstrzelani na cmentarzu żydowskim

[TOM I]

• Barbara Engelking, Jan Grabowski,WSTĘP
• Barbara Engelking, POWIAT BIELSKI

Wprowadzenie: Powiat bielski przed drugą wojną światową * Powiat bielski pod okupacją sowiecką * Powiat bielski pod okupacją niemiecką * Życie Żydów pod okupacją niemiecką * Strategie przetrwania * Zakończenie: Powiat bielski w latach 1944–1945

• Alina Skibińska, POWIAT BIŁGORAJSKI

Przed i po 1939 r. — światy równoległe * 1939–1941 — przetrwanie * 1941/1942 — zmiany * Sprawcy i ich pomocnicy * 1942 — Zagłada * 1942–1944 — strategie przeżycia * 1944–1946 — żydowska nieobecność * Aneks

• Jan Grabowski, POWIAT WĘGROWSKI

Wstęp * Początki * Pierwsze wojenne lata, wrzesień 1939 — lato 1942 r. * Żydzi Węgrowa i powiatu węgrowskiego pod okupacją niemiecką w latach 1939–1942 * Liquidierungsaktion Wengrow — akcja likwidacyjna Węgrowa * Powiat węgrowski po akcjach * Strategie przetrwania, 1942–1944. Szacunki i liczby * Rola polskiej policji granatowej w „ostatecznym rozwiązaniu kwestii żydowskiej” na terenie powiatu węgrowskiego * Polskie Państwo Podziemne a Żydzi w powiecie węgrowskim * Jeńcy sowieccy, czyli „rosyjscy niewolnicy” * Ratujący Żydów * Po wyzwoleniu * Aneks

• Jean-Charles Szurek, POWIAT ŁUKOWSKI

Źródła * Żydzi w Łukowie przed 1939 r. — krótkie wprowadzenie * Skutki polityki nazistowskiej na terenie dystryktu lubelskiego * Prześladowania Żydów z Łukowa, praca przymusowa, pomoc socjalna * Getto w Łukowie i Rada Żydowska w 1942 r. * Likwidacja getta w Łukowie i innych gett * Próby ocalenia * Podsumowanie * Aneks

• Anna Zapalec, POWIAT ZŁOCZOWSKI

Źródła i literatura * Obszar badań * Sytuacja ludności żydowskiej w okresie okupacji sowieckiej 1939–1941 * Represje w pierwszym okresie okupacji niemieckiej * Żydowskie sposoby przetrwania w okresie od sierpnia 1941 do sierpnia 1942 r. * Niemieckie akcje likwidacyjne na terenie powiatu złoczowskiego * Sposoby ratowania się Żydów w okresie niemieckich akcji deportacyjnych * Wyłapywanie Żydów po likwidacji getta * Likwidacja obozów pracy. Strategie przetrwania więźniów * Żydowskie strategie przetrwania w okresie „polowania na Żydów” * Postawy Polaków i Ukraińców wobec zagłady Żydów złoczowskich * Statystyki i konkluzje

[TOM II]

• Dariusz Libionka, POWIAT MIECHOWSKI

Wstęp * Polacy i Żydzi — historia * Kreishauptmannschaft Miechow * Sytuacja Żydów w pierwszym okresie okupacji * „Akcje wysiedleńcze” * Strategie przetrwania * „Polowanie na Żydów” — lokalni sprawcy i ich ofiary * Kontrowersje wokół represji za pomaganie Żydom * AK i inne organizacje konspiracyjne wobec ukrywających się Żydów * Po wojnie * Aneks

• Karolina Panz, POWIAT NOWOTARSKI

Dwa i pół roku wojny * Charakterystyka powiatu nowotarskiego * Początki eksterminacji bezpośredniej * Endlösung der Judenfrage w powiecie nowotarskim * Żydzi Podhala i ich próby przetrwania * Polscy mieszkańcy powiatu nowotarskiego wobec Zagłady * Losy podhalańskich konwertytów * Sprawiedliwi z Kreis Neumarkt * Epilog

• Tomasz Frydel, POWIAT DĘBICKI

Wprowadzenie * Druga wojna światowa * Strategie przetrwania przed lipcem 1942 r. * Akcja „Reinhardt”: akcje likwidacyjne * Strategie przetrwania po akcji „Reinhardt” * Wnioski: strategie przetrwania, dane liczbowe a rodzina

• Dagmara Swałtek-Niewińska, POWIAT BOCHEŃSKI

Powiat bocheński przed wojną * Żydzi w powiecie od wybuchu wojny do czasu wysiedlenia * Wysiedlenia * Strategie przetrwania * Polskie oddziały konspiracyjne wobec ukrywających się Żydów * Sytuacja powojenna * Zakończenie * Aneks

Bibliografia
Indeksy
Wykaz skrótów
Noty o autorach