Po Jezusie / prof. Roselyne Dupont-Roc, prof. Antoine Guggenheima

Książka Po Jezusie. Pierwsze wieki chrześcijaństwa jest dziełem monumentalnym w swojej skali oraz

encyklopedycznym pod względem wykonania. Przedstawienia ona Czytelnikom szeroką panoramę

historii rozwoju myśli, literatury, teologii i kultury materialnej pierwotnego chrześcijaństwa. Moment

początkowy to rozpoczęcie działalności pierwszej wspólnoty jerozolimskiej – skupionej wokół

pamięci o życiu i nauczaniu Jezusa – oraz enigmatycznego doświadczenia, jakie miał przeżyć Paweł z

Tarsu (wtedy jeszcze Szaweł prześladowca) na drodze do Damaszku, aby stać się pierwszym wielkim

propagatorem „Dobrej Nowiny”. Zakres czasowy opisywanych wydarzeń sięga aż po okres

prześladowań za cesarzy Decjusza i Waleriana (połowa III w.), gdy chrześcijaństwo musiało stanąć do

otwartej konfrontacji z „teologią polityczną” cesarskiego Rzymu i nieakceptowanymi ze swojej

perspektywy ambicjami instytucji państwa.

Ten przełomowy okres w historii chrześcijaństwa, zgodnie z tytułem, obejmuje pierwsze wieki „po

Jezusie”. Były to czasy konstytutywne dla chrześcijaństwa jako religii, która – często w niełatwy i

nieoczywisty sposób – musiała nabrać swojej specyfiki oraz zbudować własną tożsamość i myśl oraz

zbudować struktury (stąd też i kwestia „wynalezienia” chrześcijaństwa). Odbywało się to w pewnym

dystansie, a czasem nawet w otwartej opozycji zarówno wobec judaizmu, z którego się ta religia

wywodziła, jak i kultury grecko-rzymskiej, w której wyrosła.

To właśnie w tym okresie dokonała się przemiana początkowo marginalnego ruchu zwolenników nauk Jezusa w znaczące zjawisko religijne, instytucjonalne i społeczne, które wkrótce miało przekroczyć bariery Imperium, aby finalnie odegrać bardzo istotną rolę w dalszej historii świata.

Po Jezusie to efekt pracy ponad 80 uznanych specjalistów, zarówno badaczy różnych wyznań, jak i

uczonych niekonfesyjnych, którzy z wykorzystaniem nauk historycznych, archeologii, papirologii i

epigrafiki, jak również literaturoznawstwa, religioznawstwa, ikonologii czy historii teologii lub

socjologii ruchów religijnych pragną zaprezentować Zainteresowanym nowoczesne kompendium

wiedzy o wczesnym chrześcijaństwie i o świecie, w którym przyszło mu się rozwijać.

Jest to przy tym dzieło zgodne z najbardziej aktualnym stanem wiedzy (uwzględniające jednak także

różnice interpretacji badawczych oraz kwestie dyskusyjne), które do rąk polskiego Czytelnika mamy

przyjemność oddać niedługo po ukazaniu się francuskiego oryginału (2020).

dr Sławomir Poloczek

Wstęp

Wprowadzenie

Jak korzystać z książki

Chronologia

CZĘŚĆ I. Gdzie zaczęto mówić o „chrześcijanach”?

Rozdział 1. Pierwsze pisma

Źródła chrześcijańskie

Samookreślenia chrześcijan

Żydzi o chrześcijanach

Autorzy antyczni o chrześcijanach

Objaśnienia: Nowe Przymierze czy Nowy Testament?

Objaśnienia: Języki pierwszych chrześcijan

Rozdział 2. Ślady i znaki

Czego uczy nas archeologia

Codzienne zapiski chrześcijan

Świadectwo Abercjusza

Objaśnienia: Chrześcijaństwo bez obrazów

Nieuchwytny wygląd Jezusa

Objaśnienia: Odmitologizowanie katakumb

Objaśnienia: Pierwsze sarkofagi chrześcijańskie

Dziedzictwo: Maria Magdalena i piętnastu apostołów

CZĘŚĆ II. Na skrzyżowaniu kultur

Rozdział 3. Wielkie przemiany w świecie żydowskim

Pomiędzy diasporą a wygnaniem

Diaspora babilońska

Powstawanie judaizmu rabinicznego

Zniszczenie Świątyni w 70 roku

Objaśnienia: Kim był faryzeusz Gamaliel, na którego powoływał się Paweł?

Objaśnienia: Jakie były żydowskie oczekiwania mesjanistyczne po Jezusie?

Objaśnienia: Czy Biblię hebrajską „wynaleziono” w Jawne?

Objaśnienia: Septuaginta: Biblia hebrajska w języku greckim czy Stary Testament chrześcijan?

Rozdział 4. Świat na skrzyżowaniu prądów duchowych i filozoficznych

Wspólnoty religijne w świecie grecko-rzymskim

Portret Domitylli

Czy można być chrześcijaninem i filozofem?

Portret Apoloniusza z Tiany

Objaśnienia: Kim byli ateiści?

Objaśnienia: Celsus i jego Prawdziwe słowo

Rozdział 5. Rzymska globalizacja

Kontekst geopolityczny

Religie i polityka

Neron prześladowca?

Trajan, cesarz umiarkowanie prześladujący?

Objaśnienia: Pojęcie religio

Objaśnienia: Dobrzy i źli cesarze

Objaśnienia: Niewolnictwo i niewolnicy

Dziedzictwo: Kościół i niewolnictwo: niejednoznaczna historia

CZĘŚĆ I. Życie pierwszych wspólnot chrześcijańskich

Rozdział 6. Czym jest „Uczta Pańska”

Zgromadzenia: miejsce narodzenia Pism

Ostatnia Wieczerza Jezusa a Eucharystia chrześcijan

Objaśnienia: Posiłek eucharystyczny i agapy

Objaśnienia: Błogosławieństwa żydowskie i modlitwy eucharystyczne

Dziedzictwo: Chleb, wino i woda, „postacie” wczoraj i dzisiaj

Rozdział 7. Powstawanie obrzędowości

Chrześcijański rytm życia i modlitwy

Jak świętować Paschę?

Praktyki i znaczenie chrztu

Objaśnienia: Kto wymyślił niedzielę i chrześcijański tydzień?

Objaśnienia: Kiedy powstał znak krzyża?

Objaśnienia: Przebaczenie grzechów po chrzcie?

CZĘŚĆ II. Spór o Pawła

Rozdział 8. Paweł, człowiek

Nawrócenie prześladowcy

„Niewolnik” Jezusa Chrystusa

Pierwszy portret Pawła: od słów do obrazów

Objaśnienia: Co Paweł mówi o niewolnikach i niewolnictwie?

Objaśnienia: Kim są jego znajomi?

Portret Akwili i Pryscylli

Objaśnienia: Czy Paweł zasługuje na reputację mizogina?

Portret Lidii

Dziedzictwo: Chrześcijaństwo – religia niewolników: Nietzsche czyta Pawła

Rozdział 9. Paweł, apostoł

Założyciel Kościołów

Paweł, pasterz

Paweł i Izrael

Narody, ludy, poganie, Grecy, nie-Żydzi

Objaśnienia: Paweł, autor listów

Objaśnienia: Listy autentyczne i pozostałe

Rozdział 10. Paweł, teolog

„Nauka krzyża”

Problem „usprawiedliwienia przez wiarę”

Spór między Jakubem i Pawłem?

Duch Ożywiciel

Paweł i ten „koniec świata”, który każe na siebie czekać

Objaśnienia: Paweł, wróg ciała?

Objaśnienia: Paweł i grzech pierworodny

Dziedzictwo: Luter i Kalwin czytają Pawła

CZĘŚĆ III. Kościoły i synagogi

Rozdział 11. Ugruntowanie się chrześcijaństwa

Pierwsze pokolenia w poszukiwaniu tożsamości

Ambiwalentne relacje między Żydami a chrześcijanami

Objaśnienia: Sobór Jerozolimski, zgoda czy niezgoda?

Portret Jakuba, „brata Jezusa”

Objaśnienia: Dzieje Apostolskie: czy jest to historia Kościoła?

Rozdział 12. Oddzielenie się dwóch religii

Motywy i sposoby rozdziału w II wieku

Portret Justyna z Nablusu (znanego jako Justyn Męczennik)

Ostatnie powstanie żydowskie

Portret Rabina Akiby

Początki polemiki z judaizmem

Objaśnienia: Kim są Ioudaioi w Ewangelii Jana?

Objaśnienia: Judaizm i antyjudaizm w Ewangelii Jana

Objaśnienia: Co oznacza „uniwersalizm” pierwszych chrześcijan?

Dziedzictwo: Teologia zastępstwa zbyt długo wypaczała chrześcijaństwo…

CZĘŚĆ IV. Jezus, „Chrystus i Pan” pierwszych chrześcijan

Rozdział 13. Jeden Bóg, jeden Pan?

Źródła kultu Jezusa

Czyim tytułem jest Kyrios?

Jak pierwsi trzej ewangeliści nazywają Jezusa?

Dziedzictwo: Czterech ewangelistów i ich symbole

Rozdział 14. Chrystus w tradycji Janowej

Tytuły i funkcje Jezusa według Jana

Wspólnota Janowa

Dar Ducha Świętego i miłość braterska

Jezus Chrystus w Apokalipsie

Objaśnienia: 666. Kod w Nowym Testamencie?

Dziedzictwo: Słowo stało się ciałem… w historii

Rozdział 15. Na skrzyżowaniu tajemnicy tożsamości

Jedyny Syn „od stworzenia świata”

„Jedyny arcykapłan”

Jedność Nowego Testamentu

CZĘŚĆ I. Sieć chrześcijańskich domów zgromadzenia

Rozdział 16. Wspierające się wspólnoty

Zróżnicowanie rodzin chrześcijańskich

Muzoniusz Rufus, zapowiedź „chrześcijańskiej moralności rodzinnej”

Błędne rozumienie „zbiorów zasad domowych”

Życie chrześcijan w świecie – List do Diogneta

Wybrać własną śmierć? Męczennicy, samobójcy i ofiara

Portret Polikarpa ze Smyrny

Objaśnienia: Braterstwo w obliczu „ryczącego lwa” Cesarstwa

Objaśnienia: Chrześcijanie na wsi

Objaśnienia: Jakie miejsce zajmowały dzieci?

Rozdział 17. Organizacja kościołów

Kościoły w Kościele, stopniowa strukturyzacja

Dynastie bis­ku­pów

Katolicki

Różnorodność nurtów II wieku: marcjonici, ebionici, montaniści

Objaśnienia: Kim są nazarejczycy?

Objaśnienia: Kim są biskupi, kapłani i diakoni w Nowym Testamencie?

Objaśnienia: Ignacy Antiocheński, pasterz i teolog

Objaśnienia: Kobiety apostołki oraz posługujące, wdowy i dziewicePortret Tekli

CZĘŚĆ II. Bogactwo intelektualne

Rozdział 18. Pierwsze debaty doktrynalne

Pierwsze debaty doktrynalne, Klemens Rzymski i Teofil z Antiochii

Pierwsze „credo”

Ireneusz wobec wyzwania gnostyckiego

Co to jest gnoza?

W stronę kanonu Nowego Testamentu

Portret Tacjana

Objaśnienia: Walentyn Egipcjanin, Bazylides i inni

Szymon Mag

Objaśnienia: Geneza postaci Marii

Protoewangelia Jakuba

Dziedzictwo: Chrześcijański kanon Starego Testamentu

Rozdział 19. Rozwój myśli chrześcijańskiej

Szkoła chrześ­ci­jań­ska w Aleksandrii za czasów Klemensa

Orygenes, wynalezienie chrześcijańskiej egzegezy

Orygenes i Żydzi

Tertulian, Cyprian i myśl chrześcijańska w języku łacińskim

Objaśnienia: Dziedzictwo Filona wśród Żydów i chrześcijan

Dziedzictwo: Chrześcijańska ezoteryka

CZĘŚĆ III. W stronę nowych przestrzeni

Rozdział 20. Na obrzeżach Imperium

Łaciński Zachód

Od mysterion do sacramentum – tłumaczenie czy nowość?

Chrystianizacja Egiptu

„Idźcie i głoście aż po krańce świata…” do Etiopii?

Certyfikaty złożenia ofiary (libelli)

Objaśnienia: Lyon i jego męczennicy

Portret Blandyny, Lyon (177 r.)

Objaśnienia: Rozwój chrześcijaństwa w Azji Mniejszej

Objaśnienia: Dom zgromadzenia w Dura Europos

Dziedzictwo: Pośród historii, tradycji i legend: początki misji chrześcijańskiej w Galii

Rozdział 21. Chrześcijaństwo syryjskie na granicach Imperium

Początki i pierwsza ekspansja chrześcijaństwa syryjskiego

Obraz (mandylion) z Edessy

Powstanie kultury chrześcijańskiej w Syrii

List w języku syriackim od Mary Bar Serapiona

Objaśnienia: Bardesanes, filozof aramejski

Objaśnienia: Mani i manicheizm

Dziedzictwo: U źródeł chrześcijańskiego Wschodu

Rozdział 22. Zjednoczenie Imperium, zjednoczenie Kościoła

Wielobiegunowość i jedność Wielkiego Kościoła

Misja czy prozelityzm?

Prześladowania podczas trzech pierwszych wieków

Portret Perpetuy i Felicyty

Kwestia lapsi

Imperium się zmienia i zmienia spojrzenie na chrześcijan

Portret Cypriana z Kartaginy

Siedmiu Śpiących w Efezie

Objaśnienia: Czy w 250 roku chodziło o kapłanów?

Objaśnienia: Czy w 250 roku istniało życie monastyczne?

Objaśnienia: Czy w 250 roku w Rzymie był papież?

Wielu „papieży”

POSŁOWIE

Słowniczek

Lista skrótów

Bibliografia

Wybrane polskie tłumaczenia przywoływanych w tekście źródeł antycznych (oprac. SP)

Komitet Wydawniczy

Autorzy

Podziękowania i spis ilustracji