Ludzie-rzeczy-ludzie. O porządkach społecznych, w których rzeczy łączą, a nie dzielą / Andrzej Waśkiewicz

Niewielu dziś pewnie ascetów, wzorem Diogenesa gotowych do życia w beczce, ale też z pewnością nie wszyscy cieszący się życiem w społeczeństwie dobrobytu myślą tylko o tym, by dorównać bogactwem legendarnemu Krezusowi. Rzec można, że człowiek dojrzały podchodzi do rzeczy rzeczowo. Inaczej niż dzieci, dla których każda z nich jest zabawką, rozróżnia ich obiektywne przeznaczenie i subiektywny sens posiadania. Społeczna wartość rzeczy – jej zdolność do wymiany na inne – zagłusza jednak ten instynkt. […] Szczęśliwe społeczeństwa, o których będzie mowa w tej książce, nie znają zatem towarowej wymiany dóbr między ludźmi ani ich redystrybucji, która koryguje niekorzystne społecznie skutki samej wymiany. Jak sobie radzą bez nich? Mechanizmowi wymiany rynkowej odpowiadają w nich trzy zasady organizujące życie materialne. Po pierwsze, reglamentowanie zasobów, jakimi zbiorowo i/lub indywidualnie dysponują członkowie społeczeństwa – nikt nie będzie posiadać nadwyżki dóbr, którą przekształci w relację nadrzędności wobec innych, nikt też nie będzie odczuwać ich braku i domagać się od innych rekompensaty. Po drugie, odtowarowienie rzeczy poprzez nadanie im statusu darów – ludzie będą podejmować wymianę darów tylko z tymi, którzy mogą je odwzajemnić, dzięki czemu związki między nimi mieć będą charakter osobisty, bezpośredni i dobrowolny, nawet jeśli wymieniane rzeczy należą do dóbr niezbędnych do życia. Po trzecie, odwartościowanie (w sensie ekonomicznym) rzeczy za sprawą ich powszechnej dostępności – każdą potrzebę materialną człowiek będzie mógł zaspokoić bez konieczności wchodzenia w związki z innymi; ludzie samowystarczalni materialnie będą utrzymywać stosunki ze sobą ze względu na inne, niematerialne, potrzeby. Wyobraźnia utopistów podpowiada im więc takie porządki, które raz na zawsze rozwiązują problem niesymetrycznych relacji pomiędzy ludźmi, o ile przyczyną owej nierównowagi są dobra materialne. W tego rodzaju społeczeństwach rzeczy jedynie łączą ludzi, nie dzieląc ich i nie tworząc między nimi podziałów, a w konsekwencji konfliktów. Ich projektodawcy są bowiem przekonani, że rzeczy w istocie mają potencjalnie wielką władzę nad ludźmi – tyleż jako środki dominacji, co obiekty pożądania – i oprzeć się ich sile można wyłącznie zbiorowym wysiłkiem. […] A jeśli rzeczy pozostaną dla ludzi tylko rzeczami, ludzie dla siebie pozostaną ludźmi – w idealnych społeczeństwach nieznana będzie zarówno fetyszyzacja rzeczy, jak i reifikacja ludzi.

ze Wstępu

Andrzej Waśkiewicz – profesor Uniwersytetu Warszawskiego, wykładający na macierzystym Wydziale Socjologii i w Kolegium Artes Liberales, autor książek z zakresu historii idei: Interpretacja teorii politycznej (1988); Polityka dla dorosłych. Eseje (2006); Obcy z wyboru. Studium filozofii aspołecznej (2008, wyd. ang. 2015); Paradoksy idei reprezentacji politycznej (2012, wyd. ang. 2020).

Czekając na postkapitalizm

Nie mniej, ale też nie więcej • Kryzys to będzie ostatni! • Roboty – wrogowie czy przyjaciele? • Na ratunek Ziemi • Postkapitalizm, czyli co? • W krainie nieograniczonej wyobraźni • Opowieść o obrazach

Każdemu według miary

Na straży jedności

Zdrowe miasto • Granice rozrostu • Komunizm strażników •Państwo a Prawa• Kolonia Kreteńczyków • Równość i własność • Polityka równości?• Państwo zerowego wzrostu

Bogactwo, które nie szkodzi

Platoński horyzont Utopii • Platońskie inspiracje • Wspólnota zorganizowanej pracy • Otium dla każdego • Zarządzanie nadwyżką • Złoto zamiast krwi • Złote kajdany, złote nocniki • Rozsądna życzliwość

Rzeczy w porządku Natury

Człowiek z natury społeczny • Własność, czyli grzech pierworodny • Społeczeństwo komunistyczne • Państwo ograniczonej chciwości • Państwo wielu stanów • Pieniądze bogatych zraszają ziemię ubogich • Władza na straży naturalnego ładu

Mniej, czyli więcej

Gospodarka dobra wspólnego • Konkurować, czyli biec razem • Demokratyzacja własności i co dalej? • Produkcja kapitału społecznego • Pokolenie minimalistów? • Wyzwolić się z nadmiaru • Ludzie w miejsce rzeczy • Gospodarka postwzrostu?

Społeczeństwo zaspokojonych potrzeb

Asceza? • Komunizm? • Planowanie? • Bezpieczeństwo socjalne? • Społeczeństwo stanowe?

Życzliwa wymiana

Przyjaźń dla korzyści

Obywatele, czyli posiadacze • Przyjaźń, czyli cnota i więź społeczna • Przyjaźń równych i nierównych etycznie • Czego potrzebują ludzie etycznie dzielni? • Sztuka brania i dawania • Przyjaźń i sprawiedliwość • Przyjaźń zamiast sprawiedliwości?

Nie ma przyjaźni w interesach

Arystoteles słucha wykładów Smitha • Życzliwość dla wszystkich, szacunek dla możnych • Praca, która łączy • Utracona sztuka dawania • Władza wrośnięta w społeczeństwo • Czy społeczeństwo potrzebuje rządu? • Rząd tylko w ostateczności

Na zakupy do przyjaciela

Własność i państwo przyczyną zła wszelkiego • Socjalizm, czyli państwowa niewola • Kooperatywa, czyli prawdziwa alternatywa dla kapitalizmu • Społeczeństwo spółdzielcze • Hymn do przyjaźni • Przyjaźń zorganizowana • Rzeczpospolita przyjaciół

Gospodarka odwzajemnionych darów

The Mesh, czyli gospodarka na miarę ludzkich potrzeb • W sieci towarów, czyli na bazarze • Gospodarować sieciowo, czyli ekologicznie • Wypożyczyć zamiast kupić • Kiedy rzeczy krążą między ludźmi? • Peer-2-peer • Creative Commons • Cicha rewolucja?

Społeczeństwo obok rynku

Lekcja dla Europejczyków • Ekonomia przyjaźni • Sympatia i interes • Ubezpieczalnia, wypożyczalnia i bazar • Dwa obiegi rzeczy

Rozsądny dostatek

Nauka w służbie dobrobytu

Wielka odnowa nauki • Badanie natury i antycypacje rozumu • Panowanie nad dziełem stworzenia • Cywilizacja, która przetrwała potop • Zakład naukowy im. Salomona • Cuda na żądanie? • Odnowa nauki w Bensalem?

Na horyzoncie społeczeństwo industrialne

Na progu wielkiej zmiany • Dokończyć rewolucję, ale bezkrwawo • Nauka po stronie industrii • Militaryzm, stary wróg industrializmu • Liberalizm, tymczasowy przyjaciel industrializmu • Klasa industrialistów • Władza industrialna, czyli administracja • Nowe chrześcijaństwo • Dobra nowina wytwórców

Miejski Boston, wiejski Londyn

W roku 2000 i nieco później • Bogactwo Bostonu • Wolność koszyka dóbr • Armia w służbie dobrobytu • Znów merry old England! • Społeczeństwo sąsiadów • Praca, czyli twórczość • Poza historią

Internet rzeczy potrzebnych

Na progu kolejnej wielkiej zmiany • Trzecia rewolucja przemysłowa • Internet rzeczy • Zerowe koszty krańcowe • Prosumpcja • Wspólnoty współpracy – Wymiana zamiast własności • Świadomość społeczna epoki cyfrowej • Obfitość, ale nie nadmiar • Nowe społeczeństwo ryzyka?

Społeczeństwo postmaterialistyczne

Utopia przyszłości• Nauka, religia i filozofia życiowa • Produkcja, konsumpcja, prosumpcja • Obfitość, ale tylko we wspólnocie • Przymus i wolność w gospodarce obfitości

Przestrogi dla utopistów

Georg Simmel jako przewodnik po utopiach • Społeczny charakter wymiany • Wymiana i wartość rzeczy • Posiadanie, czyli stosunek do rzeczy • Czym jest pieniądz? • Pieniądz i emancypacja • Pieniądz zamiast rzeczy • Superadditum z bogactwa • Utopie, czyli społeczności niedoskonałe

Podziękowania

Bibliografia

Nota edytorska

Indeks nazwisk