Suisetica Inania. Ryszarda Swinesheada spekulatywna nauka o ruchu lokalnym / Robert Podkoński

Książka ta powstała wskutek zdziwienia.

Publikacje na temat historii i rozwoju nauki nowożytnej ciągle utwierdzają czytelników w przekonaniu. że jedną z podstawowych różnic między średniowieczną i siedemnastowieczną filozofią przyrody jest zaakceptowanie przez tę ostatnią matematyki jako uprzywilejowanego narzędzia służącego do odkrywania tajemnic natury. Stąd niewątpliwie bierze się powszechne mniemanie, że fizyka nowożytna miała charakter ilościowy, a średniowieczne scholastyczne przyrodoznawstwo – jakościowy. Wywołało to zdziwienie autora książki, ponieważ historycy myśli wieków średnich już od dawna wiedzą, że wielu spośród filozofów tworzących w tej epoce, a szczególnie myśliciele zaliczani do grona tzw. szkoły oksfordzkich kalkulatorów, postrzegało matematykę jako doskonałą metodę do ustalania praw rządzących światem przyrody. Dzieło będące zwieńczeniem tradycji matematycznej filozofii w czternastowiecznym Oksfordzie. czyli Księga kalkulacji Ryszarda Swinesheada, stanowi zaś najdoskonalsze zaprzeczenie wyżej wspomnianego mniemania.

Ze względu na ogrom problematyki ujętej w tym dziele niemożliwe byłoby przedstawienie szczegółowej analizy całości jego tekstu w ramach jednej monografii, dlatego w publikacji tej został ukazany temat najważniejszy i jednocześnie najbardziej reprezentatywny dla matematycznej filozofii przyrody oksfordzkich kalkulatorów – zjawisko ruchu lokalnego. Księga kalkulacji nadal nie jest dostępna dla szerszej publiczności, więc do monografii została dołączona edycja krytyczna źródłowego tekstu traktatu O ruchu lokalnym, stanowiącego integralną część najważniejszego dzieła Ryszarda Swinesheada. Prezentując autentyczne świadectwo dokonań ostatniego przedstawiciela szkoły oksfordzkich kalkulatorów, autor książki daje czytelnikom sposobność zweryfikowania obecnej w historii nauki tezy o wpływie średniowiecznych koncepcji ruchu lokalnego na narodziny i rozwój fizyki nowożytnej.

Wstęp. Matematyka w średniowiecznej i wczesnonowożytnej filozofii przyrody 7

Rozdział 1. Narodziny i rozwój matematycznej nauki o ruchu lokalnym na Uniwersytecie Oksfordzkim: poprzednicy Ryszarda Swinesheada 17

1.1. Ruch lokalny i matematyka w fizyce Arystotelesa 18

1.2. Wilhelma Ockhama i Ryszarda Kilvingtona komentarze do Fizyki: fundamenty czternastowiecznej oksfordzkiej nauki o ruchu lokalnym 23

1.3. „Nowa reguła ruchu” 29

1.4. Tractatus proportionum seu de proportionibus velocitatum in motibus Tomasza Bradwardine’a 31

1.5. Problematyka ruchu lokalnego w Regulae solvendi sophismata Wilhelma Heytesbury’ego 37

Rozdział 2. Traktat „O ruchu lokalnym” Ryszarda Swinesheada, czyli czternastowieczna oksfordzka nauka o ruchu lokalnym more geometrico 45

2.1. Struktura i metoda traktatu De motu locali 46

2.2. Podstawy spekulatywnej nauki o ruchu lokalnym 53

2.3. Problem opisu ruchu niejednostajnie zmiennego 58

2.4. Calculationes w traktacie „O ruchu lokalnym” 64

2.5. Ruch w medium uniformiter difformis 70

2.6. Sophisticas quisquilias? 74

2.7. „Nowa reguła ruchu”, twierdzenie o szybkości średniej i ruchy jednostajnie zmienne 84

2.8. Jak z niejednostajnych zmian czynników ruchu uzyskać ruch jednostajnie zmienny, czyli tour de force Ryszarda Swinesheada 101

2.9. Twierdzenie o szybkości średniej a opis ruchu zmiennego niejednostajnie 115

2.10. Podsumowanie 123

Rozdział 3. Traktat „O ruchu lokalnym” w kontekście całości dzieła Ryszarda Swinesheada 133

3.1. Miejsce traktatu „O ruchu lokalnym” w „Księdze kalkulacji” 133

A. Źródła rękopiśmienne i drukowane 133

B. Odwołania do traktatu „O ruchu lokalnym” w pozostałych częściach „Księgi kalkulacji” 135

3.2. Nauka o ruchu lokalnym w pozostałych traktatach „Księgi kalkulacji” 140

A. Traktat X „Księgi kalkulacji”: De maximo et minimo 140

B. Traktat XV „Księgi kalkulacji”: De medio non resistente 146

C. Traktat XI „Księgi kalkulacji”: De loco elementi 163

3.3. Traktat „O ruchu lokalnym” a Opuscula de motu Ryszarda Swinesheada 173

3.4. Podsumowanie 199

Rozdział 4. Oddziaływanie i znaczenie traktatu „O ruchu lokalnym” 205

A. Recepcja „Księgi kalkulacji” Ryszarda Swinesheada w piętnasto- i szesnastowiecznych Włoszech 205

B. Nauka o ruchu lokalnym Ryszarda Swinesheada na Uniwersytecie Paryskim 213

Zakończenie 223

Bibliografia 225

Edycja krytyczna traktatu De motu locali Ryszarda Swinesheada 237

Wstęp. A. Autorstwo i kompozycja „Księgi kalkulacji” 239

B. Opis manuskryptów 244

C. Relacje między rękopisami, wybór podstawy oraz zasady edycji 256

Ricardus Swineshead. Liber calculationum: Tractatus de motu locali 269

Indeks osób 343

Indeks pojęć 347

Summary 355