Filozofia dramy w procesie twórczym. Tom 1 i 2 / Grażyna Zielińska

Filozofia dramy to obszerna, dwutomowa praca o charakterze interdyscyplinarnym. Autorka postawiła sobie za cel zrekonstruowanie znaczenia, jakie drama posiada dla artystycznego procesu twórczego. Z tego względu tematyka ta obejmuje zarówno estetykę, filozofię, a także – po części – antropologię kultury, psychologię i socjologię, literaturoznawstwo, teatr (…). Autorka rekonstruuje w nim znaczenie dramy w procesie twórczym artysty, by w II części refleksję teoretyczną umieścić w perspektywie historii sztuki. (…) zawiera szerokie omówienie twórczości artystycznej, a także analizy wybranych obrazów malarstwa. (…) Prowadzenie analizy oparte na dobrej znajomości tematu (...) na uznanie zasługuje dobre ugruntowanie teoretyczne poruszanych zagadnień i duża erudycja (…)

prof. dr hab. Adam Grzeliński

(…) Praca pani dr Grażyny Zielińskiej jest próbą ukazania roli i znaczenia dramy w dialektycznie rozumianym procesie twórczym oraz oryginalną (autorską) próbą zastosowania dramy do analizy dzieł malarskich. Autorka bada związek między dramą a malarstwem oraz możliwości wykorzystania dramy (różnych strategii dramowych) do rozwoju potencjału twórczego artysty (w szczególności jego wyobraźni).(…) Filozofię dramy pani Zielińska przedstawia głównie w kontekście historii sztuki i estetyki (autorka jest artystką–malarką, konserwatorką dzieł sztuki a także pedagogiem dramy i instruktorką teatralną), ale też liczne są w jej pracy odniesienia do innych dziedzin wiedzy (…) W rozdziale teoretycznym pani Zielińska wprowadza czytelnika w niezwykle bogaty znaczeniowo świat dramy przytaczając różne, znane w literaturze przedmiotu jej definicje. Nie ogranicza się przy tym do zwykłego wyliczenia stanowisk, ale proponuje własne definicje dramy.(…) Nadrzędnym celem dramy jest doprowadzenie jej uczestników do stanu świadomej umiejętności słuchania swego głosu Sumienia. Sformułowanie przez autorkę własnej koncepcji dramy to efekt nie tylko znakomitej znajomości historii i teorii dramy o czym świadczy ilość przytoczonych w tym rozdziale prac poświęconych bezpośrednio lub pośrednio dramie, ale też efekt wieloletniego jej praktykowania. (…) Pani Zielińska omawia m.in. metody dramy, dramę jako styl życia, dramę w kontekście zdrowia psychicznego, dramę w teatrze i sztuce klasycznej (…). Z metod dramowych jako pierwszą autorka omawia metodę „wczucia” Edyty Stein, metodę bliską autorce, jako że w pracy sama stosuje m.in. metodę fenomenologiczną.

dr hab. prof. UWM Ewa Starzyńska-Kościuszko

Pani dr Grażyna Zielińska od wielu lat poszukuje nowych możliwości wprowadzania sztuki do procesu edukacji. Jest zainteresowana przede wszystkim różnymi sposobami łączenia nauczania z wychowaniem poprzez teatr i malarstwo, z zastosowaniem technik improwizacyjnych. Traktując człowieka całościowo (holistycznie), odczuwa potrzebę docierania do głębokich pokładów jego psychiki i wyposażania uczestnika dramy w filozofię życiową, która wyrasta z fundamentalnych wartości chrześcijańskich.

Technikami teatralnymi Artystka posługiwała się od dawna w czasie zajęć dla dzieci i dorosłych, najpierw intuicyjnie, a potem profesjonalnie, po ukończeniu rocznego szkolenia, którego organizatorem był Polski Ośrodek Międzynarodowego Stowarzyszenia Teatrów dla Dzieci i Młodzieży - ASSITEJ. (…) Rozległa wiedza z różnych dziedzin nauki i sztuki, kreatywność i oryginalność myślenia, ujawniające się w trakcie wykonywania zadań, wyzwalały inwencję zespołu nauczycieli i wzbogacały jego doświadczenia, zwłaszcza w zakresie edukacji przez teatr, malarstwo czy rzeźbę. Wszystko to sprzyjało odkrywaniu kolejnych możliwości funkcjonowania dramy jako metody pracy w szkole i innych placówkach, nie tylko oświatowych, ale i artystycznych. (…) Nadrzędny cel, jakiemu podporządkowała swoje działania, Autorka książki określa następująco: Przyciąganie człowieka ku najwyższemu dobru poprzez akty twórcze. Na tym polega moc i magia dramy Grażyny Zielińskiej.

Alicja Pruszkowska, założycielka i redaktor naczelna czasopisma „DRAMA”

Nowatorskie dokonania Pani Zielińskiej (…) upowszechniania zarówno metod jak i strategii dramy w sztuce godne są uwagi. Należy wspomnieć o przydatności badań wynikających również z doświadczenia indywidualnego dla artystów, którzy zaadoptują dramę w dużej części do swojego malarstwa. „Widzę przede wszystkim dramę jako metodę edukacyjną pracy wewnątrz-psychicznej, ciekawy sposób dla rozwoju ‘osobowości duchowej’ Artysty-Twórcy. Wnoszenie swojego bagażu interpretacyjnego w szerszy kontekst i historii własnego życia ma poszerzyć wiedzę o jeszcze innym zasięgu malarstwa, o bardziej uniwersalnym zasięgu” – pisze w swojej pracy Pani Zielińska. (…) Interpretacja malarstwa z pewnością jest najcenniejszą częścią opracowania (…). Dlaczego dla artystów doświadczenie własne w malarstwie jest tak bardzo ważne, w połączeniu z nową dziedziną - z dramą? Otóż dramowe rozumienie człowieka z jego naturą pozwala na świadomy dialog artysty z odbiorcą. Współczesna sztuka szuka tego dialogu poprzez równe działania, instalacje, performance, nowe metody docierania do aktywnego widza. Drama daje gotowe narzędzie do ręki twórcy – Człowieka Dramy. Autorka „Filozofii dramy…” pisze: Na obrazach dramowych występuje podejście emocjonalne, apel do emocji widza, nawoływanie do współtworzenia, przeważają doświadczenie zmysłowe, postrzeżenia wielostronne i przeżycia subiektywne. Drama jest ukryta za maską tak samo jak maska demonstruje dramę. Wyrażana jest bardzo osobista prawda natchniona przez Boga. Artyści szukają w teatrze rąk, teatrze postaci, pantomimie, wyobrażeniach - uczucia Teatru Wnętrza, poznania dotykowego Boga. Pokazują sacrum i profanum, anielskość i diaboliczność, stosują symbolikę, perspektywę widzenia z ‘serca’, osoby-kukły, marionetki. Pojawia się fenomen ciszy, ruch wewnątrz - do serca, motyw człowieczeństwa bo taki jest elementarny cel każdego z tych twórców. Syntetyzuje go drama procesu twórczego przeżywana indywidualnie przez twórcę-malarza” (…).

dr hab. Anna Wysocka

T. 1

Do Czytelnika 8

Wprowadzenie 15

I. DRAMA

1. Drama – wybrane zagadnienia 19

1.1. Definicje dramy 19

1.2. Założenia i cele dramy 26

1.3. Czasoprzestrzeń w dramie 29

1.4. Rola wyobraźni, zmysły i sztuka 36

1.5. Rola aktora w dramie 43

1.6. Maska – rola życia dramowego 49

1.7. Empatia i drama 51

1.8. Emocje i drama 54

1.9. Emocje i profilaktyka dramą 56

1.10. Wolność i drama 60

1.11. Drama w sztuce; stan badań 63

2. Przestrzenie dramy 71

2.1. Antropologia dramy dla filozofii i pedagogiki 71

2.2. Fenomenologia i personalizm dramy człowieka 74

2.3. Psychologia i filozofia dramy 77

2.4. Arteterapia, artedrama, dramoterapia 84

2.5. Psychodrama i socjodrama w twórczości artysty 95

2.6. Bibliodrama i biblioterapia 101

2.7. Bibliodrama a antropologia i psychologia logoteorii i logoterapii 104

2.8. Autopsychoterapia, terapia dramą; profilaktyka 106

2.9. Diagnostyka w dramie 111

3. Oblicza powszechności dramy 113

3.1. Korzenie polskiej dramy – od Kopernika do Wojtyły 113

3.2. Archedrama i polska drama narodowa – od Wyspiańskiego do Mądzika 122

3.3. Archedrama praktycznym dziełem twórczym 129

3.4. Różne oblicza dramy 132

3.5. Drama i Biblia – Ewangelia Św. Jana 141

4. Drama i wybrane metody dramowe 145

4.1. Metody kształcenia 145

4.2. Sposoby poznawania świata (nauka i sztuka) 147

4.3. Metoda „wczucia” Edyty Stein 157

4.4. Stop-klatka w dramie i w obrazie malarskim 161

4.5. Dramowe techniki w miniaturze 164

4.6. Dramowe strategie w literaturze 165

4.7. „Curiositá” w działaniu – Leonardo da Vinci 176

4.8. „Płaszcz eksperta” (D. Heathocote); „W płaszczu eksperta wirtualnego”

(G. Zielińska) 179

4.9. Drama jako narzędzie i strategia w dialogu społecznym 181

4.10. Autorska technika pisania książki 187

4.11. Metoda „dramatyka” – „wchodzenie do obrazu” 189

4.12. Wykłady „dramowo-literackie” – interpretacja dzieł malarskich 191

4.13. Dramowa metoda czy ikonika w polichromii Giotta 193

5. Kreatywność, rozwój i drama 196

5.1. Trud rozwoju dramowego 196

5.2. Kryteria zdrowia psychicznego 198

5.3. Twórcze rozdwojenie artysty – melancholia 200

5.4. Twórcza integracja (TDP) 204

5.5. Filozofia dramatu a drama osoby 206

6. Twórczość – drama w życiu i w sztuce 209

6.1. Drama jako strategia życia – sposób stylu życia 209

6.2. Kontekst Człowieka Dramy dla twórcy 212

6.3. Drama człowieka w spotkaniu z innym 214

6.4. Drama artysty i doświadczenie poprzez ciało 217

6.5. Zabawa, drama i sztuka 220

6.6. Drama, teatr i sztuka klasyczna 226

6.7. Twórczość; synektyka i drama a kreatywność 229

6.8. Antropologia i sztuka z dramą 233

6.9. Drama i edukacja w muzeach narracyjnych 237

6.10. Drama jako narzędzie w bibliotekach akademickich 248

II. TWÓRCZOŚĆ

1. Twórczość 257

1.1. Twórczość – teorie i definicje 257

1.2. Twórczość – wybrane zagadnienia 267

1.3. Dialektyka twórczości 271

1.4. Jedność w dialektyce procesu twórczego 275

1.5. Przeciwieństwa w dialektyce procesu twórczego 277

2. Struktura procesu twórczego 283

2.1. Struktura twórczości 283

2.2. Emocje w procesie twórczym 286

2.3. Procesy poznawcze procesu twórczego 289

3. Style twórczości 291

3.1. Twórczość jako „styl zachowania” 291

3.2. Twórczość jako postawa 293

3.3. Twórczość jako forma działania 297

3.4. Twórczość jako myślenie 298

3.5. Twórczość jako transgresja 301

4. Wyobraźnia – wybrane zagadnienia 303

4.1. Wyobraźnia jako zmysł wewnętrzny 303

4.2. Wyobraźnia twórcza (wizualno-przestrzenna) 306

4.3. Wyobraźnia moralna 310

4.4. Wyobraźnia dramowa 313

4.5. Wyobraźnia – drama czy „dramat idei” 332

III . DRAMA W TWÓRCZOŚCI ARTYSTÓW-MALARZY

1. Proces twórczy artysty 337

1.1. Proces tworzenia artysty-malarza 337

1.2. Osobowość twórcy i twórczość 341

1.3. Artysta-konserwator dzieł sztuki i twórczość dramowa 345

2. Fenomen bycia osobą 350

2.1. Model personalistyczny 350

2.2. Personalizm (wychowanie i drama) 355

2.3. Człowiek zdeterminowany i posybilistyczny; personalizm 357

3. Problematyka tożsamości i osobowości; konteksty 361

3.1. Tożsamość i osobowość 361

3.2. Osobowość „dojrzała” i „osobowość duchowa” 370

3.3. Tożsamość rzeczywista i pozorna człowieka 376

3.4. Aktywne i twórcze budowanie tożsamości 377

IV. WNIOSKI, REFLEKSJE

1. Archimedesowy „punkt” fenomenologiczny dla dramy 381

2. Drama – próba autorskich definicji w aspekcie sztuki 383

3. „Portret dramy” – rysunek i drama 387

4. Mandale i drama 392

5. Wnioski końcowe 395

T. 2

I Część

KONCEPCJA PRACY

1. Problemy i cele badań 9

1.1. Wstęp 9

1.2. Przedstawienie problemu 9

1.3. Wybór definicji dramy dla podjętej problematyki i celu badań 12

1.4. Miejsce dramy w sztuce (malarstwo); zarys stanu badań 13

1.5. Problematyka i cele podejmowanych badań 17

1.6. Problemy badawcze (cele) pracy – główne i szczegółowe 22

2. Metody badań 23

2.1. Metody i założenia metodologiczne badań własnych 23

2.2. Badania jakościowe 23

2.3. Studium przypadku 25

2.4. Wywiady 25

2.5. Badania biograficzne 26

2.6. Narracja biograficzna 26

2.7. Biografia jednostki i autobiografia – metoda mieszana 27

2.8. Badania heurystyczne 28

2.9. Metoda fenomenologiczna 28

2.10. Metoda hermeneutyczna 29

2.11. Teologia ikony i hermeneutyka 30

2.12. Metoda ikoniczna z dramą 32

2.13. Psychologiczna kategoria doświadczenia 34

3. Procedura badań i przebieg doświadczenia 36

3.1. Badania własne i przebieg doświadczenia 36

II Część

FILOZOFIA DRAMY W OBRAZACH PORTRETOWYCH

(analiza wybranych mistrzów i dzieł sztuki)

1. Wprowadzenie – twórczość malarska – drama, portret, maska 38

2. Drama w dziełach sztuki malarstwa europejskiego... od XIII do XX wieku 42

2.1. Miniatura z Psałterza Potockich Pojmanie (poł. XIII wieku) miniatura, papier 42

2.2. Giotto Pocałunek Judasza z fresków z kaplicy Arena w Padwie (I ćw. XIV w.);

1305 rok, polichromia ścienna, płótno, olej 44

2.3. Albrecht Dürer Autoportrety (XIV/XV w.) płótno 47

2.4. Andrzej Rublow Trójca Święta (I ćw. XV w.) deska 51

2.5. Jan van Eyck Małżeństwo Arnolfinich (I poł. XV w.) olej, deska 67

2.6. Rogier van der Weyden Zdjęcie z krzyża (I poł. XV w.) olej, deska 76

2.7. Leonardo da Vinci „Ostatnia Wieczerza” (koniec XV w.) polichromia ścienna 77

2.8. Hieronim Bosch Niesienie krzyża (I ćw. XVI w.) olej, deska 81

2.9. Hans Holbein Młodszy Ambasadorowie (I poł. XVI w.) olej, płótno 84

2.10. Pieter Bruegel Starszy Ślepcy (II poł. XVI w.); olej, deska 87

2.11. Caravaggio Złożenie do grobu (I ćw. XVII w.) płótno, olej 90

2.12. Rembrandt van Rijn Syn marnotrawny (II ćw. XVII w.) płótno, olej 92

2.13. Hendrick Ter Brugghen Niewierność Świętego Tomasza (I poł. XVII w.)

olej, płótno 102

2.14. William Hogarth Autoportret z psem (XVIII w.), płótno, olej 105

2.15. Pierre Subleyaras Pracownia malarza (połowa XVIII w.) olej, płótno 113

2.16. Francis Bacon Autoportrety (koniec XX w.) olej, płótno 118

3. Drama w malarstwie portretowym polskim... z przełomu XIX/XX 125

3.1. Jan Matejko Hołd Pruski, płótno (XIX w.) 125

3.2. Jacek Malczewski Autoportrety, płótno, karton 132

3.3. Marian Bohusz-Szyszko Chrystus Ukrzyżowany, płótno (II poł. XX w.) 149

3.4. Stanisław Ignacy Witkiewicz Portrety, płótno, papier (XIX/XX w.) 152

3.5. Tadeusz Kantor Autoportrety, płótno, papier (XX w.) 159

4. Drama w obrazie malarskim – autoportret... autora-artysty 166

4.1. Grażyna Zielińska – Autoportret duszy-moje Sumienie, dyptyk, płótno (XX w.) 166

WYNIKI BADAŃ

(wybrane zagadnienia)

1. Drama w twórczości artysty; twarz dramowych twórców

(wybrane zagadnienia) 177

1.1. Drama w procesie twórczym malarza-autora 177

1.2. Tożsamość artysty – zasłanianie i odsłanianie prawdy 183

1.3. Sacrum – droga mistyki a droga uczonego 191

1.4. Analiza dzieł europejskich twórców dramy w malarstwie 193

1.5. Refleksja nad filozofią twarzy i maski w sztuce 196

1.6. Gęba – zaprzeczeniem człowieczeństwa 214

1.7. Portret i autoportret jako poszukiwanie tożsamości człowieka 217

1.8. Twarz jako lustro dla twórców 223

2. Rola wyobraźni w dramie artysty 228

2.1. Wyobraźnia dramowa dla artysty 228

3. Uwagi końcowe i wnioski 229

3.1. Wyniki badań (wybrane zagadnienia) 229

3.2. Podsumowania 237

4. Wyniki badań po latach, kontynuacja tematu 238

4.1. Wnioski–luźne myśli 238

4.2. Fenomenologia dramy w malarstwie polskim 242

4.3. Autorskie strategie dramowe pomocne dla sztuki 242

4.4. Autorska technika pisania książki 243

4.5. Rysunek i drama – diagnoza dla sztuki, psychologii i filozofii 245

4.6. Metoda dramowa „dramatyka” – „wchodzenie do obrazu” 246

4.7. Wnioski dla edukacji historyków sztuki, artystów i filozofów 247

5. Podsumowanie wniosków istotnych dla dramy 249

ZAKOŃCZENIE 251

LITERATURA 259