1. Niniejsza książka powstała w związku z prowadzonymi wykładami z zakresu podstawowych problemów prawa podatkowego na Uniwersytecie Warszawskim, na innych uczelniach oraz w Instytucie Studiów Podatkowych. Jest swoistym następcą książki pt. Wstęp do nauki polskiego prawa podatkowego, która w latach 1997–2011 doczekała się kilkunastu wydań. Jest jednak nowym spojrzeniem na wiele głównych zagadnień teoretyczno-prawnych polskiego prawa podatkowego, co potwierdzają m.in. układ wewnętrzny, ważniejsze tezy szczegółowe, zakres i forma przekazu, a także – co jest nowością formalną w porównaniu z poprzednią książką – posłużenie się wieloma schematami poglądowymi obrazującymi analizowane problemy. Z satysfakcją mogę stwierdzić, że zasadnicze tezy autora, które zostały sformułowane we Wstępie…, nie uległy zmianie, choć ich część została w niniejszej książce rozwinięta lub pogłębiona.
2. Celem książki jest krytyczna prezentacja wszystkich podstawowych problemów teoretycznych prawa podatkowego, dotyczących jego stanowienia, interpretacji i stosowania. Autor podzielił je – zgodnie z tytułem – na trzy odrębne grupy zagadnień: stanowienie (rozdział 1), interpretację (rozdział 3) i stosowanie prawa podatkowego (rozdział 4). Z pierwszej grupy wydzielono jednak formalnie odrębny rozdział (rozdział 2), poświęcony elementom normatywnej konstrukcji podatku, gdyż to właśnie ta część prawa podatkowego jest w sensie obiektywnym jego istotą, która decyduje o jego doniosłości, odrębności i specyfice.
Najważniejszy przedmiot zainteresowania autora to materialne prawo podatkowe w części stanowionej, a przede wszystkim przepisy prawa regulujące rozliczanie, deklarowanie, ewidencjonowanie i dokumentowanie podatków, stanowiące zarówno część ogólną, jak i część szczegółową tego prawa o charakterze prawnomaterialnym. W książce pominięto drobiazgowe opisy prawa pozytywnego, które mają bogatą literaturę prawniczą.
3. Zapewne nasuwa się pytanie: po co pisać o tych problemach, skoro już poświęcono im tak wiele miejsca w piśmiennictwie? Odpowiedź jest dość prosta: wiedza prawnopodatkowa – podobnie jak przepisy prawa – ulega naturalnym procesom dezaktualizacji, a także musi być odnowiona w świetle nowych zjawisk przede wszystkim o charakterze obiektywnym, normatywnym, jak i funkcjonalnym oraz doktrynalnym. Każdą dziedzinę wiedzy cechuje konserwatywna inercja, powodująca, że wskutek niedostrzegania lub wręcz pomijania nowych zagadnień następuje jej spłycenie, staje się fasadowa, a to już tylko krok do zlekceważenia i szybkiego zapomnienia. Autor nie tylko jako dydaktyk, ale również praktyk zajmujący się od kilkudziesięciu lat zawodowo problematyką stanowienia, interpretacji i stosowania prawa podatkowego, wprowadza do analizy tych zagadnień nowe wątki badawcze:
1) złą i dobrą wiarę w procesie stanowienia, interpretacji i stosowania prawa podatkowego;
2) znaczenie czynników niejawnych lub pomijanych w dotychczasowej analizie tego procesu, takich jak: lobbing legislacyjny, interpretacyjny i judykacyjny, którego cele najczęściej są sprzeczne z interesem publicznym oraz większości obywateli („uczciwych podatników”);
3) ocenę rzeczywistej władzy formalnych organów, które stanowią, interpretują i stosują prawo podatkowe – w jakim stopniu sprawują one rzeczywiste rządy nad tymi procesami, mające decydujące znaczenie, a w jakim stopniu ich rola jest fasadowa lub pozorna;
4) rolę biznesu zajmującego się ucieczką od opodatkowania, zwanego „optymalizacyjnym” lub „podatkowym”, który od kilkunastu lat jest chyba celowo niedostrzeganym, ale za to ważnym uczestnikiem procesu stanowienia, interpretacji i stosowania prawa;
5) konieczność ochrony poglądów podmiotów prawa podatkowego na temat treści norm prawa podatkowego sformułowanych w dobrej wierze, które zostały zastosowane przez te podmioty zwłaszcza w toku rozliczeń podatkowych i określenia zobowiązania podatkowego;
6) zmianę akcentów poznawczych poprzez uwypuklenie roli podmiotów prawa podatkowego (do których z oczywistych względów nie zaliczam organów władzy publicznej), czyli przede wszystkim podatników, którzy są najważniejszymi adresatami przepisów prawa podatkowego, a interpretacja tych przepisów i stosowanie prawa przez te podmioty są obiektywnie dużo ważniejsze niż to, co robią w tym zakresie organy władzy i sądy.
Rezultatem uwzględnienia powyższych wątków są dość głębokie przewartościowania, często nadobecne w wielu analizach tych zjawisk. Poglądy, wynikające zwłaszcza z analizy działalności interpretacyjnej i jurysdykcyjnej organów władzy publicznej, są sprowadzane do ich właściwych rozmiarów, szczególnie z perspektywy roli podmiotów prawa podatkowego, które na co dzień interpretują i stosują przepisy prawa podatkowego; od nich zależy bezpośrednio wielkość dochodów budżetowych i efektywność fiskalna podatków, a ich uczestnictwo w tym procesie jest często niedoceniane albo nawet niedostrzegane.
Autor starał się ograniczyć odwołania do obowiązujących obecnie przepisów prawa również ze względu na to, że część z nich szybko ulegnie zmianie, a przecież jest to proces ciągły, którego nikt nie zatrzyma. Ważne jest bowiem założenie podstawowe: przepisy się zmieniają, a najważniejsze problemy poznawcze prawa podatkowego (na razie) zostają.
Aby Czytelnik mógł poznać inne poglądy na temat problemów poruszanych w niniejszej książce, w przypisach zacytowano fragmenty uzasadnień niektórych wyroków, w tym zwłaszcza TK, a przede wszystkim zaczerpnięte z piśmiennictwa prawniczego.
4. Autor pragnie podziękować wszystkim Słuchaczom wykładów oraz innych zajęć dydaktycznych z zakresu prawa podatkowego, a szczególnie Słuchaczom:
1) wykładu pt. Wstęp do nauki prawa podatkowego, prowadzonego w co najmniej pięciu wariantach na Uniwersytecie Warszawskim oraz innych uczelniach;
2) wykładów dotyczących części szczegółowej materialnego prawa podatkowego, prowadzonych na wielu uczelniach, a zwłaszcza Uniwersytecie Warszawskim, w Szkole Głównej Handlowej;
3) wykładów prowadzonych od ćwierć wieku w Instytucie Studiów Podatkowych.
To dzięki Wam powstała ta książka.
5. Niniejsza publikacja może posłużyć również jako pomoc dydaktyczna w procesie kształcenia akademickiego z zakresu podstawowych problemów prawa podatkowego.
6. Kończąc Autor pragnie odrębnie podziękować moim Współpracownikom, a zwłaszcza Alicji Przybyło, Barbarze Błaszczak i Janowi Plewie za pomoc w przygotowaniu niniejszej książki.
Wykaz skrótów............................................................................................. 7
Wykaz schematów ...................................................................................... 8
Wstęp ............................................................................................... 10
Rozdział 1. Stanowienie prawa podatkowego.......................................... 13
1.1. Czym jest stanowienie prawa podatkowego?........................ 13
1.2. Czym jest prawo podatkowe?............................................... 14
1.3. Dwa przeciwstawne sposoby pojmowania stanowionego prawa podatkowego............................................................... 19
1.4. Kształtowanie treści materialnej prawa podatkowego – problemy podstawowe........ 25
1.5. Empiryczne zasady legislacji podatkowej – próba syntezy.. 35
1.6. Dobra wiara w procesie tworzenia treści przepisów prawa podatkowego..................42
1.7. „Inwestycje legislacyjne” w materialnym prawie podatkowym, czyli stanowienie prawa w złej wierze........................ 50
1.8. Tworzenie treści przepisów prawa podatkowego – w stronę racjonalnego modelu............................................................. 55
1.9. Od czego zależy wzrost albo spadek efektywności fiskalnej prawa podatkowego?............................................................. 61
1.10. Pięć podstawowych postulatywnych zasad rządzących tworzeniem prawa podatkowego................................................. 68
1.11. Charakterystyka ewolucji materialnego prawa podatkowego minionego dwudziestolecia – najistotniejsze cechy.............. 74
1.12. Legalizm procesu tworzenia treści przepisów prawa podatkowego....................... 82
1.13. Czy współczesny ustrój daje szansę tworzenia dobrego prawa podatkowego?....... 89
1.14. Przepisy przejściowe w materialnym prawie podatkowym.. 108
1.15. Konkluzje.............................................................................. 113
Rozdział 2. Istotne elementy normatywnej konstrukcji podatku............. 115
2.1. Normatywne elementy konstrukcji podatku......................... 115
2.2. Swoista podmiotowość prawno-podatkowa w podatkach pośrednich.................. 117
2.3. Przedmiot opodatkowania jako normatywny element konstrukcji podatku...........124
2.4. Subiektywna teoria przedmiotu opodatkowania................... 127
2.5. Podstawa opodatkowania – problemy sporne....................... 129
2.6. Stawki podatkowe jako normatywny element konstrukcji podatku...................... 132
2.7. Warunki płatności zobowiązania podatkowego jako element konstrukcji podatku... 134
2.8. Zobowiązanie podatkowe – istota......................................... 135
2.9. Ulgi podatkowe jako normatywny element konstrukcji podatku........................... 137
2.10. Zwrot podatku jako fakultatywny element konstrukcji podatku........................................................................................... 139
2.11. Księgi (ewidencje) podatnika jako fakultatywny element konstrukcji podatku......141
2.12. Miejsce podmiotowej sukcesji praw i obowiązków w materialnym prawie podatkowym........ 143
2.13. Deklaracje podatkowe – problemy podstawowe................... 144
Rozdział 3. Interpretacja prawa podatkowego......................................... 149
3.1. Czym jest interpretacja przepisów prawa podatkowego?..... 149
3.2. Pluralizm interpretacyjny – istota problemu......................... 151
3.3. Dogmatyka przepisów materialnego prawa podatkowego.... 154
3.4. Urzędowa interpretacja przepisów prawa podatkowego a poglądy prawne podmiotów prawa podatkowego i judykatury. 157
3.5. Proces interpretacji przepisów prawa podatkowego............. 169
3.6. Zasada analogii w wykładni prawa podatkowego................. 171
3.7. Podmioty prawa podatkowego nie powinny być represjonowane za brak umiejętności przewidywania przyszłych poglądów prawnych judykatury na temat przepisów podatkowych.................................................................................. 172
3.8. Sola scriptura – przeciwieństwo subiektywnej teorii interpretacji przepisów prawa podatkowego................................ 183
3.9. Sądowa interpretacja przepisów prawa podatkowego.......... 187
3.10. Etyka obywatelska w procesie interpretacji przepisów prawa podatkowego.........195
3.11. Konkluzje.............................................................................. 199
Rozdział 4. Stosowanie prawa podatkowego........................................... 201
4.1. Problemy pojęciowe.............................................................. 201
4.2. Podmioty stosujące prawo podatkowe.................................. 204
4.3. Bezpośrednie stosowanie przepisów prawa UE.................... 217
4.4. Wsteczne stosowanie prawa podatkowego – pojemny wyjątek od zasady............. 219
4.5. Nadużycie prawa podatkowego............................................ 220
4.6. Unikanie opodatkowania w procesie stosowania prawa podatkowego.................. 221
4.7. Stosowanie prawa podatkowego będące schematem podatkowym....................... 224
4.8. Czy „agresywne planowanie podatkowe” jest stosowaniem prawa podatkowego?... 227
4.9. Zasada dyskontynuacji części szczegółowej materialnego prawa podatkowego .............................................................. 229
4.10. Bezprawność prawnopodatkowa........................................... 231
4.11. Trzy odmienne postawy podmiotów stosujących prawo podatkowe (albo go niestosujących) ........................................ 235
4.12. Sądowe stosowanie prawa podatkowego, czyli skutki „kurateli” sądów nad „nieudolnym” (jakoby) prawodawcą podatkowym.......................................................................... 236
4.13. Czy podatnicy masowo, a przede wszystkim świadomie uczestniczyli w oszustwach podatkowych?.......................... 244
4.14. Stosowanie prawa podatkowego w świetle pojęcia „dobrej wiary” oraz kryterium „dochowania należytej staranności”. 249
4.15. Konkluzje.............................................................................. 252
Podsumowanie – pięć wadliwych (błędnych) założeń dotyczących współczesnego prawa podatkowego...................................................................... 255
Bibliografia ............................................................................................... 259
Akty prawne ............................................................................................... 268
Orzecznictwo sądów administracyjnych...................................................... 269
Orzecznictwo TK......................................................................................... 269
Orzecznictwo TSUE.................................................................................... 271
Inne dokumenty........................................................................................... 273
Zaloguj się
0,00zł
Dodano do koszyka