Społeczna odpowiedzialność banków. Między ochroną konsumenta a osłoną socjalną / prof. Włodzimierz Szpringer

Książka odpowiada potrzebie stworzenia nowej definicji roli banków i parabanków w "społeczeństwie kredytowym". Zasady sztuki bankowej nie pozwalają udzielać pożyczek każdemu "na życzenie", co powoduje ogromne konflikty i spory. Dostawcy usług consumer finance, poszerzając swoją działalność na nowe segmenty rynku, są oskarżani o "drapieżne pożyczanie" - sprzedaż drogich usług konsumentom, co wpędza ich w pułapkę zadłużenia oraz nie sprzyja integracji społecznej. Prawodawca proponuje wiele nowych instytucji, które powinny łagodzić ten konflikt interesów i skłaniać banki do akceptacji dobrych praktyk, lecz niestety nie zawsze są to regulacje skuteczne.

Monografia będzie cennym uzupełnieniem podręczników do prawa bankowego, które już od dawna opiera się nie tylko na ustawie - Prawo bankowe, lecz obejmuje m.in. regulacje dotyczące kredytu konsumenckiego, upadłości konsumenckiej, elektronicznych instrumentów płatniczych, bankowości spółdzielczej i spółdzielczości kredytowej.

Książka zainteresuje pracowników naukowych i studentów kierunków ekonomii, zarządzania i prawa, kadrę kierowniczą banków i innych instytucji finansowych, pracowników instytucji publicznych zaangażowanych w ocenę skutków regulacji (OSR), a zwłaszcza w problemy ochrony konsumenta, etyki biznesu oraz integracji społecznej.

Wykaz skrótów 11
Uwagi wstępne 15
Rozdział I Konkurencja a regulacja na rynku consumer finance 23
1.1. Wspólny rynek usług finansowych Unii Europejskiej 23 1.2. Zasada kraju pochodzenia dostawcy a problemy ochrony odbiorcy (dyrektywa 2000/31/WE o handlu elektronicznym a dyrektywa 2002/65/WE dotycząca sprzedaży konsumentom usług finansowych na odległość) 24 1.3. Czy świadczenie konsumenckich usług finansowych na odległość jest realne? 28 1.4. Wpływ Internetu na pośrednictwo finansowe 31 1.5. Czy grozi nam odpośredniczenie? Wzrost znaczenia usług płatniczych 32 1.6. Wpływ nowych technologii na rynek consumer finance 34 1.7. Rynek kart płatniczych - kierunki rozwojowe 35 1.8. Bankowość elektroniczna - problem bezpieczeństwa 38 1.9. Kontekst systemowy wdrażania nowoczesnej technologii - perspektywa dopuszczalności pomocy publicznej, wprowadzania "usług w ogólnym interesie gospodarczym" oraz współpracy kartelowej 41 1.10. Harmonizacja prawa a konkurencja regulacyjna 42
Rozdział II Łagodzenie asymetrii informacyjnej na rynku consumer finance (wiedza - umiejętność - zaufanie) 46
2.1. Dorobek ekonomii instytucjonalnej 46 2.2. Prawo informacyjne a ochrona konsumenta 51 2.3. Finansowa umiejętność konsumenta 54 2.3.1. Kluczowa koncepcja - unikanie nadmiaru informacji 54 2.3.2. Problem optymalnej regulacji kredytu konsumenckiego 56 2.3.3. Przejrzystość kredytowania - odpowiedzialne udzielanie kredytu - jak pogodzić punkt widzenia konsumentów i dostawców? 58 2.3.4. Główny problem rynku consumer finance - możliwość najlepszego skorzystania z informacji 60 2.3.5. Finansowa edukacja konsumenta 63
Rozdział III Ochrona konsumenta - tendencje rozwojowe 71
3.1. Ochrona konsumenta - uwagi ogólne 71 3.2. Ochrona konsumenta usług bankowych - regulacje europejskie czy krajowe? 76 3.2.1. Wprowadzenie 76 3.2.2. Dyrektywa o nieuczciwych praktykach handlowych 77 3.2.3. Problem harmonizacji prawa kontraktowego 78 3.2.4. Odpowiedzialne kredytowanie (kredyt konsumencki) 79 3.2.5. Regulacje antylichwiarskie (kontekst nieuczciwych klauzul kontraktowych) 81 3.2.6. Brak harmonizacji upadłości konsumenckiej 83 3.2.7. Dyrektywa o usługach płatniczych 84 3.2.8. Koncepcja rachunku bankowego jako usługi powszechnej 86 3.2.9. Lojalność a mobilność klientów banków - czy istnieje potrzeba regulacji? 88
Rozdział IV Społeczna odpowiedzialność banków a bankowość socjalna 91
4.1. Uwagi ogólne 91 4.2. Prawo umów - autonomia woli czy ochrona słabszych? 94 4.3. Ekonomia społeczna 95 4.4. Podejście instytucjonalne w ekonomicznej analizie prawa 98 4.5. Wykluczenie społeczne, finansowe i cyfrowe (współzależności) 101 4.6. Finanse socjalne 104 4.7. Problem społecznej odpowiedzialności banków 106 4.8. Doświadczenia Stanów Zjednoczonych 109 4.8.1. Community Reinvestment Act 109 4.8.2. Sprzeczne oceny Community Reinvestment Act 111 4.9. Społeczna odpowiedzialność banków - poczucie misji czy chwyt marketingowy? 113 4.10. Dobre praktyki jako element ładu korporacyjnego - przykłady 118 4.11. Banki alternatywne 125 4.12. Banki spółdzielcze i spółdzielczość kredytowa 131 4.12.1. Banki spółdzielcze a SKOK-i (misja społeczna - ratio legis?) 131 4.12.2. Udziały członkowskie w bankach spółdzielczych trwałym elementem kapitałów własnych? 135
Rozdział V Rachunek bankowy jako usługa powszechna 144 5.1. Celowość regulacji instytucji "rachunku dla każdego" jako instrumentu integracji społecznej osób o niskich dochodach 144 5.2. Rachunek bankowy jako usługa powszechna 145 5.3. Rozwój koncepcji "rachunku dla każdego" 148 5.4. Wymogi praktyczne dostępu do rachunku 149 5.5. Kierunki regulacji prawnej "rachunku dla każdego" 151 5.5.1. Uwagi wstępne 151 5.5.2. Doświadczenia krajów regulujących "rachunek dla każdego" 152 5.5.3. Doświadczenia krajów nieregulujących "rachunku dla każdego" 153 5.5.4. Faktyczny dostęp do rachunku bankowego 156 5.5.5. Problem zmiany rachunku bankowego 158 5.5.6. Rachunek bankowy w Polsce 162 5.5.7. Czy można wprowadzić przymus posiadania rachunku bankowego dla świadczeniobiorców ZUS i KRUS? 163 5.6. Kontekst instytucjonalny "rachunku dla każdego" 167 5.6.1. Jednolity Obszar Płatności w Euro (SEPA) 167 5.6.2. Regulacje antylichwiarskie - kontekst systemów scoringowych 173 5.7. Wnioski 175
Rozdział VI Dyrektywa o kredycie konsumenckim a rozwój rynku consumer finance 182
6.1. Problemy konkurencji ze strony parabanków 182 6.2. Pojęcie instytucji kredytowej (banku) w krajach Unii Europejskiej - kierunki interpretacji 186 6.3. Wnioski 191 6.4. Rynek usług consumer finance 192 6.5. Nowa dyrektywa o kredycie konsumenckim - kierunki regulacji 194 6.6. Czy jednolity rynek europejski dla usług consumer finance jest możliwy? 198 6.7. Ocena skutków regulacji i ekonomiczna analiza prawa - uwagi ogólne 202 6.8. Ochrona konsumenta na rynku usług consumer finance - cele a środki i metody 204 6.9. Ocena skutków regulacji dyrektywy o kredycie konsumenckim - uogólnienia i wnioski 209
Rozdział VII Regulacje antylichwiarskie a nadmierne zadłużenie 213
7.1. Regulacje antylichwiarskie - historia zwalczania lichwy 213 7.2. Czy limitowanie oprocentowania może skutecznie zapobiegać nadmiernemu zadłużeniu? 216 7.3. Przedmiot, zakres i rodzaj regulacji 218 7.4. Czy klauzule generalne są skuteczne? 222 7.5. Problemy regulacji limitów maksymalnych - doświadczenia światowe 224 7.6. Lichwa - ocena skutków regulacji 227 7.7. Wnioski 233
Rozdział VIII Kredyt związany - pułapki regulacji. Jak daleko powinna sięgać ochrona konsumenta? 239
8.1. Punkt widzenia banków - możliwość żądania zwrotu kredytu udzielonego sprzedawcy również od konsumenta 239 8.2. Niejasność regulacji - problem wzajemnych relacji między ustawą o kredycie konsumenckim a kodeksem cywilnym - rozbieżne możliwości interpretacji 241 8.3. Sposób myślenia i charakter argumentacji UOKiK w sprawach przeciwko Kredyt Bank S.A. i HSBC Bank Polski S.A. 242 8.4. Problem realizacji uprawnienia konsumenta do wycofania się z umowy kredytowej w ciągu 10 dni - czy przywilej konsumenta może być bezwarunkowy? 248 8.5. Wnioski 252
Rozdział IX Instytucja upadłości konsumenckiej - ochrona konsumenta czy osłona socjalna? 259
9.1. Zjawisko zadłużenia a problem nadmiernego zadłużenia 259 9.2. Model amerykański a europejski - różne punkty widzenia 262 9.3. Dwa główne modele upadłości konsumenckiej - fresh start oraz earned fresh start 268 9.4. Rozwiązania europejskie - podobieństwa i różnice 270 9.5. Konwergencja modeli amerykańskiego oraz europejskiego - moralność płatnicza jako wspólny mianownik 272 9.6. Możliwości praktycznego wdrożenia "testu uczciwości" 273 9.7. Perspektywa harmonizacji 276 9.8. Wnioski 278 9.9. Regulacja upadłości konsumenckiej w Polsce 279
Bibliografia 289
Wykaz stron internetowych 308
Wykaz aktów prawnych 308