Osoba z zaburzeniami psychicznymi jako uczestnik procesu karnego / Marcin Burdzik

W publikacji w sposób kompleksowy przedstawiono problematykę wpływu zaburzeń psychicznych na pozycję procesową głównych kategorii uczestników postępowania karnego. Opracowanie odpowiada na pytanie, w jaki sposób zaburzenia psychiczne oddziałują na zdolność procesową, zdolność do czynności procesowych i faktyczną zdolność do realizacji praw i obowiązków procesowych.

Zakresem podmiotowym rozważań objęto strony, osobę podejrzaną, quasi-strony, przedstawicieli procesowych, świadków, biegłych oraz organy procesowe, u których in tempore processus występują tytułowe zaburzenia.

W opracowaniu przedstawiono m.in. takie zagadnienia jak: wpływ zaburzeń psychicznych na zdolność do składania oświadczeń woli i wiedzy, dopuszczalność wyłączenia z procesu sędziego z uwagi na jego stan psychiczny, sposób reprezentacji ubezwłasnowolnionych quasi-stron i świadków czy możliwość zawieszenia postępowania z powodu zaburzeń psychicznych strony czynnej.

W książce zostały też omówione najnowsze regulacje wprowadzone do procedury karnej mające ścisły związek z problematyką zaburzeń psychicznych. Dotyczy to w szczególności rozwiązania przewidzianego w art. 313 §1a k.p.k., które pozwala na rezygnację z promulgacji postanowienia o przedstawieniu zarzutów z powodu stanu zdrowia, nietrzeźwości bądź odurzenia podejrzanego, czy specjalnego trybu przesłuchania świadka z zaburzeniami psychicznymi bądź rozwojowymi, o którym mowa w art. 185e k.p.k.

Wykaz skrótów
Wstęp
Rozdział I
Zagadnienia terminologiczne

1. Uwagi ogólne
2. Zaburzenia psychiczne – pojęcie
   2.1. Zaburzenie psychiczne w ujęciu medycznym
   2.2. Zaburzenie psychiczne w ujęciu prawnym
   2.2.1. Choroba psychiczna
   2.2.2. Upośledzenie umysłowe (niepełnosprawność intelektualna)
   2.2.3. Inne zakłócenia czynności psychicznych
   2.3. Zaburzenie psychiczne w ujęciu ujednoliconym (prawno-medycznym)
   2.4. Zaburzenia psychiczne a terminy pokrewne
   2.4.1. Zespół psychopatologiczny
   2.4.2. Person of unsound mind (art. 5 EKPC)41
   2.4.3. Niepełnosprawność
   2.4.4. Niepoczytalność
   2.4.5. Ubezwłasnowolnienie

Rozdział II
Symptomatologia i klasyfikacja zaburzeń psychicznych

1. Uwagi ogólne
2. Symptomatologia zaburzeń psychicznych
   2.1. Zagadnienia wstępne
   2.2. Zaburzenia czynności poznawczych
   2.2.1. Zaburzenia uwagi
   2.2.2. Zaburzenia spostrzegania
   2.2.3. Zaburzenia pamięci
   2.2.4. Zaburzenia myślenia i mowy (porozumiewania się)
   2.3. Zaburzenia czynności emocjonalnych i motywacyjnych
   2.4. Zaburzenia woli
   2.5. Zaburzenia aktywności
   2.5.1. Zaburzenia aktywności ruchowej
   2.5.2. Zaburzenia aktywności impulsywnej
   2.5.3. Zaburzenia aktywności złożonej (intencjonalnej)
   2.6. Zaburzenia scalania czynności psychicznych
   2.6.1. Zaburzenia świadomości
   2.6.2. Zaburzenia orientacji
   2.6.3. Zaburzenia sprawności intelektualnej (inteligencji)
   2.6.4. Zaburzenia osobowości
3. Klasyfikacje zaburzeń psychicznych
   3.1. Zagadnienia wstępne
   3.2. Zaburzenia psychotyczne i niepsychotyczne
   3.3. Kategorie zaburzeń psychicznych wyodrębnione w ICD-10, ICD-11 oraz DSM-5

Rozdział III
Konstytucyjne i międzynarodowe standardy ochrony praw osób z zaburzeniami psychicznymi w toku postępowania karnego

1. Uwagi wstępne
2. Gwarancje wynikające z Konstytucji RP
3. Gwarancje wynikające z aktów prawa międzynarodowego i prawa unijnego
   3.1. Europejska Konwencja Praw Człowieka, Karta praw podstawowych UE oraz Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych
   3.2. Konwencja ONZ o prawach osób niepełnosprawnych
   3.3. Konwencja ONZ w sprawie zakazu stosowania tortur oraz innego okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania (KZT)

Rozdział IV
Wpływ zaburzeń psychicznych na zdolność procesową stron oraz quasi-stron

1. Uwagi ogólne. Zdolność procesowa sensu stricto i sensu largo
2. Zaburzenia psychiczne a zdolność procesowa strony czynnej
   2.1. Wpływ zaburzeń psychicznych na zdolność procesową pokrzywdzonego
   2.2. Zaburzenia psychiczne a zdolność procesowa oskarżyciela posiłkowego
   2.3. Wpływ zaburzeń psychicznych na zdolność procesową oskarżyciela prywatnego
3. Zaburzenia psychiczne a zdolność procesowa strony biernej
   3.1. Niepoczytalność sprawcy czynu zabronionego
   3.1.1. Uwagi ogólne
   3.1.2. Rodzaje i przyczyny niepoczytalności
   3.1.3. Ocena poczytalności w procesie karnym
   3.1.4. Karnomaterialne i karnoprocesowe skutki zniesionej (ograniczonej) poczytalności
   3.2. Zaburzenia psychiczne występujące in tempore criminis a zdolność procesowa oskarżonego
   3.3. Zaburzenia psychiczne występujące u oskarżonego in tempore procedendi a jego zdolność procesowa
4. Zaburzenia psychiczne występujące u osoby podejrzanej jako przeszkoda w kreacji strony biernej
   4.1. Badanie psychiatryczne osoby podejrzanej
   4.2. Niemożność przedstawienia zarzutów z uwagi na stan zdrowia, stan nietrzeźwości bądź odurzenia osoby podejrzanej a powstanie strony biernej (art. 313 § 1a k.p.k.)
   4.3. Zaburzenia psychiczne osoby podejrzanej a przedstawienie zarzutów i przesłuchanie w trybie art. 308 § 2 k.p.k.
5. Zaburzenia psychiczne a zdolność procesowa quasi-stron
   5.1. Zdolność procesowa podmiotu zobowiązanego
   5.2. Zdolność procesowa właściciela przedsiębiorstwa zagrożonego przepadkiem

Rozdział V
Zaburzenia psychiczne a zdolność do czynności procesowych stron i quasi-stron

1. Uwagi ogólne. Zdolność do czynności procesowych – pojęcie
2. Ubezwłasnowolnienie a zdolność do czynności procesowych
   2.1. Zagadnienia ogólne
   2.2. Pokrzywdzony ubezwłasnowolniony
   2.2.1. Zdolność do czynności procesowych i reprezentacja w procesie
   2.2.2. Problem braku zróżnicowania pozycji procesowej pokrzywdzonych ubezwłasnowolnionych całkowicie i częściowo
   2.2.3. Uchylenie (zmiana charakteru) ubezwłasnowolnienia w toku postępowania karnego a pozycja procesowa pokrzywdzonego
   2.2.4. Wyznaczenie doradcy tymczasowego w procedurze ubezwłasnowolnienia (art. 548 k.p.c.) a zdolność do czynności procesowych pokrzywdzonego
   2.3. Zdolność do czynności procesowych ubezwłasnowolnionego oskarżyciela posiłkowego
   2.4. Zdolność do czynności procesowych ubezwłasnowolnionego oskarżyciela prywatnego
   2.5. Oskarżony ubezwłasnowolniony
   2.5.1. Zdolność do czynności procesowych ubezwłasnowolnionego oskarżonego i jego reprezentacja w procesie
   2.5.2. Kolizja czynności procesowych podejmowanych przez ubezwłasnowolnionego oskarżonego i jego przedstawicieli ustawowych
   2.6. Ubezwłasnowolnienie quasi-strony a zdolność do czynności procesowych
   2.6.1. Podmiot zobowiązany
   2.6.2. Właściciel przedsiębiorstwa zagrożonego przepadkiem
3. Stany, o których mowa w art. 79 § 1 pkt 4 k.p.k., a zdolność do czynności procesowych
   3.1. Zdolność do czynności procesowych oskarżonego, który jest niezdolny do prowadzenia obrony w sposób samodzielny i rozsądny
   3.2. Brak zdolności do udziału w postępowaniu a zdolność do czynności procesowych
4. Niepełnosprawność a zdolność do czynności procesowych

Rozdział VI
Zaburzenia psychiczne a faktyczna zdolność do czynności procesowych stron i quasi-stron

1. Uwagi wstępne
2. Wpływ zaburzeń psychicznych na zdolność do faktycznej realizacji uprawnień procesowych stron
   2.1. Wpływ zaburzeń psychicznych na zdolność do składania oświadczeń woli
   2.2. Zaburzenia psychiczne a prawo do korzystania z pomocy innych podmiotów
   2.2.1. Prawo do korzystania z pomocy innych podmiotów przez stronę czynną
   2.2.2. Prawo do korzystania z pomocy innych podmiotów przez stronę bierną
   2.3. Zaburzenia psychiczne a prawo do informacji procesowej
   2.3.1. Prawo do informacji procesowej sensu stricto (art. 16 k.p.k.)
   2.3.2. Prawo dostępu do akt sprawy
   2.3.3. Prawo do otrzymania odpisu decyzji procesowej
   2.4. Zaburzenia psychiczne a prawo do osobistego udziału w czynnościach procesowych
   2.4.1. Prawo do udziału w czynności procesowej sensu stricto i sensu largo
   2.4.2. Wpływ zaburzeń psychicznych na zdolność do osobistego udziału w czynnościach procesowych strony niepozbawionej wolności. Mechanizmy gwarancyjne
   2.4.3. Zaburzenia psychiczne a osobisty udział w czynnościach procesowych oskarżonego pozbawionego wolności
   2.5. Wpływ zaburzeń psychicznych na zdolność do składania oświadczeń wiedzy
   2.5.1. Zdolność do złożenia oświadczenia wiedzy – aspekty psychiatryczne
   2.5.3. Wpływ zaburzeń psychicznych na zdolność do składania oświadczeń wiedzy przez stronę czynną
3. Wpływ zaburzeń psychicznych na zdolność do realizacji obowiązków procesowych
   3.1. Zaburzenia psychiczne strony biernej a realizacja obowiązków procesowych
   3.1.1. Brak zdolności do udziału w postępowaniu a obowiązki procesowe
   3.1.2. Obowiązek zawiadomienia organu prowadzącego postępowanie o każdej zmianie miejsca swojego zamieszkania lub pobytu
   3.1.3. Obowiązek stawiennictwa i udziału w czynnościach procesowych
   3.1.4. Obowiązek poddania się badaniu psychiatrycznemu i pozostałym czynnościom, o których mowa w art. 74 § 2 k.p.k.
   3.1.5. Obowiązek poddania się obserwacji psychiatrycznej
   3.1.6. Obowiązek posiadania obrońcy
   3.2. Zaburzenia psychiczne strony czynnej a realizacja obowiązków procesowych
   3.2.1. Uwagi ogólne
   3.2.2. Obowiązek poddania się oględzinom i badaniom celem ustalenia karalności czynu zarzucanego sprawcy
   3.2.3. Obowiązek udziału w innych czynnościach procesowych
4. Wpływ zaburzeń psychicznych na faktyczną zdolność do dokonywania czynności procesowych przez quasi-strony. Mechanizmy gwarancyjne
   4.1. Podmiot zobowiązany
   4.2. Właściciel przedsiębiorstwa zagrożonego przepadkiem
5. Zaburzenia psychiczne a zawieszenie postępowania karnego
   5.1. Zaburzenia psychiczne strony biernej
   5.2. Zaburzenia psychiczne strony czynnej
6. Zaburzenia psychiczne a zatrzymanie osoby podejrzanej

Rozdział VII
Wpływ zaburzeń psychicznych na pozycję procesową świadka i biegłego

1. Zagadnienia wstępne
2. Osoba z zaburzeniami psychicznymi jako świadek
   2.1. Zaburzenia psychiczne a zdolność (legitymacja) procesowa świadka
   2.2. Zaburzenia psychiczne świadka a zdolność do czynności procesowych
   2.3. Zaburzenia psychiczne świadka a faktyczna zdolność do realizacji praw i obowiązków procesowych
   2.3.1. Obowiązek złożenia zeznań
   2.3.2. Szczególne tryby przesłuchania świadków z zaburzeniami psychicznymi jako mechanizmy gwarancyjne
   2.3.3. Faktyczna zdolność do realizacji uprawnień przysługujących świadkowi
3. Osoba z zaburzeniami psychicznymi jako biegły
   3.1. Zaburzenia psychiczne a możliwość pełnienia funkcji biegłego
   3.2. Zaburzenia psychiczne występujące u biegłego a wartość dowodowa i możliwość wykorzystania jego opinii w procesie
4. Uchybienie obowiązkom procesowym przez świadka i biegłego – konsekwencje procesowe i pozaprocesowe
   4.1. Konsekwencje procesowe – stosowanie środków przymusu
   4.2. Konsekwencje pozaprocesowe (karne)
   4.2.1. Zaburzenia psychiczne biegłego a zarzut przedstawienia fałszywej opinii
   4.2.2. Zaburzenia psychiczne świadka a zarzut złożenia fałszywych zeznań

Rozdział VIII
Zaburzenia psychiczne występujące u przedstawicieli procesowych stron

1. Zagadnienia wstępne
2. Zaburzenia psychiczne występujące u podmiotów profesjonalnych
   2.1. Obrońca oskarżonego
   2.1.1. Wyłączenie obrońcy z zaburzeniami psychicznymi od dalszego udziału w sprawie
   2.1.2. Czynności procesowe podjęte przez obrońcę z zaburzeniami psychicznymi na niekorzyść oskarżonego
   2.2. Pełnomocnik strony czynnej
   2.2.1. Wyłączenie pełnomocnika z zaburzeniami psychicznymi od dalszego udziału w sprawie
   2.2.2. Czynności procesowe podjęte przez pełnomocnika z zaburzeniami psychicznymi na niekorzyść reprezentowanego podmiotu
   2.3. Odpowiedzialność obrońcy (pełnomocnika) za niewykonanie obowiązków procesowych a zaburzenia psychiczne
3. Zaburzenia psychiczne występujące u podmiotów nieprofesjonalnych
   3.1. Możliwość wyłączenia od udziału w sprawie przedstawiciela ustawowego, u którego występują zaburzenia psychiczne
   3.1.1. Wyłączenie od udziału w sprawie rodzica małoletniej strony
   3.1.2. Wyłączenie od udziału w sprawie opiekuna małoletniej bądź ubezwłasnowolnionej całkowicie strony
   3.1.3. Wyłączenie od udziału w sprawie kuratora ubezwłasnowolnionej częściowo strony
   3.1.4. Wyłączenie od dalszego udziału w sprawie opiekuna faktycznego
   3.2. Czynności procesowe podjęte przez przedstawiciela ustawowego z zaburzeniami psychicznymi na niekorzyść reprezentowanego przezeń podmiotu

Rozdział IX
Zaburzenia psychiczne występujące u osób wchodzących w skład organów procesowych

1. Zagadnienia wstępne
2. Zaburzenia psychiczne jako podstawa wyłączenia członka organu od dalszego udziału w sprawie
   2.1. Wyłączenie sędziego
   2.2. Wyłączenie pozostałych organów procesowych
   2.2.1. Wyłączenie ławnika
   2.2.2. Wyłączenie referendarza sądowego
   2.2.3. Wyłączenie asesora sądowego
   2.2.4. Wyłączenie prokuratora
   2.2.5. Nieprokuratorskie organy prowadzące postępowanie przygotowawcze (nieprokuratorscy oskarżyciele publiczni)
3. Zaburzenia psychiczne członka organu jako podstawa zaskarżenia decyzji procesowej wydanej z jego udziałem

Podsumowanie
Bibliografia
Orzecznictwo